Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 589 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠУҢЫРЛАНЫУ
куҙең ас инде, әйтер һүҙең әйт инде, — тигәс, Урал ҡараһа: ҡуңыр һылыу, ҡыйғас ҡаш, эйәк-бите уйылған, һул битенең уртаһы куҙ ҡаралай миңләнгән. «Урал батыр».
3. Ҡыҙғылт ҡара, һоро (сәскә ҡарата). □ Тёмный; каштановый (о волосах). Ҡуңыр сәс. Я Ҡыҫҡа буйлы, ҡабарып торған йомшаҡ ҡуңыр сәсле, зәңгәр куҙле, асыҡ сырайлы, киң куңелле Абдулла Әхмәтов Ватан өсөн булған дәһшәтле көрәштәрҙә уҙ башынан ғәйәт куп ауырлыҡтар кисерҙе. Р. Хәйри.
4. миф. Башҡорт мифологияһында изге хайуандар төҫө. □ Бурый (цвет тотемных животных башкир). Ҡуңыр буға.
ҠУҢЫР II (Р.: очень; И.: much; T.: çok) р.
Ныҡ, бик. □ Очень. Беҙҙең ут яҡҡыс ҡуңыр һалҡын.
ҠУҢЫРАЙЫУ I (ҡуңырай-, ҡуңырая) (Р: смуглеть; И.: become brown; T.: esmerleşmek) ҡ.
1. Ҡуңыр төҫкә инеү, ҡуңырланыу. □ Смуглеть. Ҡояштан йөҙө ҡуңырайып бөткән.
2. диал. кусм. Ҡара яныу, ҡара көйөү, күк шеш барлыҡҡа килеү. □ Образование синяка. Ҡуҙ төбө ҡуңырайып тора.
ҠУҢЫРАЙЫУ II (ҡуңырай-, ҡуңырая) (Р.: затягиваться; И.: skin over; T.: kapanmak) ҡ. диал.
Ит үреү, бөтәшеү. □ Затягиваться (о ране). Яраң ҡуңырайып бара.
ҠУҢЫРАУ I и. диал. ҡар. ҡыңғырау II. Ҡуңырау тауышы ишетелә.
ҠУҢЫРАУ II и. диал.
1. ҡар. картуф алмаһы. Картуфтың ҡу -ңырауы куп сыҡты.
2. ҡар. имән алмаһы. Ҡуңырау йыйыу.
ҠУҢЫР БУҒА (Р: Конгур буга; И.: Grayish brown sacred cow; sacred cow; T: Konur Boğa) и. миф.
(баш хәреф менән) Башҡорт легендаһы буйынса, кейәүгә бирелгән ҡыҙҙың тыуған яғына бер көтөү һыйыр малын Урал һырттары буйлап алып ҡайтҡан ҡуңыр һыйыр. □ Конгур буга (корова бурой масти, которая, по башкирским легендам, увела
скот по отрогам Урала к дому родителей выданной замуж девушки). Я Аяғымды талдырып, төн йоҡомдо ҡалдырып, эҙләп киттем .. Ҡуңыр буға, һәу, һәу, Ҡуңыр буға, һәу, һәу! Халыҡ йырынан.
ҠУҢЫР БУҒА ЮЛЫ (Р: дорога Конгур буги; И.: sacred cow’s road; T: Konur Boğa yolu) u.
(баш хәреф менән) Ҡуңыр буға исеме менән бәйләнгән юл. Был юл башҡорт ерҙәрен баҫып алырға килгән яуға ҡаршы (төньяҡтан көньяҡҡа бер ауылға ла кермәйенсә) ғәскәр күсенә торған юл иҫәпләнгән. □ Дорога Конгур буги (с именем Конгур буги связывают появление дороги, пролегающей с севера на юг по Уральскому хребту. Считается, что в древности дорога Конгур буги использовалась для передвижения войск в случае вторжения врагов на башкирские земли). П Тауҙа ҡуян эҙе бар, тауҙа төлкө эҙе бар, тауҙа айыу эҙе бар, .. Ҡуңыр буғам, юлың нишләп юҡ тауҙа? «Ҡуңыр буға». Батыр булып, ат менһәм, һыу-һул юлымды быумаҫ, юлыма улән уҫмәҫ, маяҡһыҙ ҙа яҙлыҡмаҫ — Ҡуңыр буға юлы бар. Халыҡ ижадынан.
ҠУҢЫРҘАҠ (ҡуңырҙағы) (Р: трахея; И.: windpipe; T.: trakea) и. анат. диал.
Тын юлының боғарлаҡтан үпкәгә тиклемге тармаҡланып торған көпшә һымаҡ өлөшө. □ Трахея. Куңырҙаҡҡа һалҡын тейгән.
ҠУҢЫР КҮК (Р: бурый; И.: iron gray; T: açık kestanerenginde) c.
Көрәнһыу күк, ҡыҙғылт-һоро. □ Бурый, тёмно-рыжий (о масти лошади). Я Ялан да ерҙең уртәне, тотоп та ғына булмай ҡуңыр кук тә менән буртәне. Халыҡ йырынан. Ҡыҙыл ғына кундән йугән төйҙөм, килешеп тора ҡуңыр кук тә дунәнгә. Халыҡ йырынан.
ҠУҢЫРЛАНЫУ (ҡуңырлан ) (Р: смуглеть; И.: become darker; T: esmerleşmek) ҡ.
Ҡуңыр тоҫкә инеү, ҡуңыр төҫ алыу. □ Смуглеть. Йөҙө ҡояшта ҡуңырланған. Я Валя алдында ел, һыуыҡтарҙан ҡуңырланған
589
куҙең ас инде, әйтер һүҙең әйт инде, — тигәс, Урал ҡараһа: ҡуңыр һылыу, ҡыйғас ҡаш, эйәк-бите уйылған, һул битенең уртаһы куҙ ҡаралай миңләнгән. «Урал батыр».
3. Ҡыҙғылт ҡара, һоро (сәскә ҡарата). □ Тёмный; каштановый (о волосах). Ҡуңыр сәс. Я Ҡыҫҡа буйлы, ҡабарып торған йомшаҡ ҡуңыр сәсле, зәңгәр куҙле, асыҡ сырайлы, киң куңелле Абдулла Әхмәтов Ватан өсөн булған дәһшәтле көрәштәрҙә уҙ башынан ғәйәт куп ауырлыҡтар кисерҙе. Р. Хәйри.
4. миф. Башҡорт мифологияһында изге хайуандар төҫө. □ Бурый (цвет тотемных животных башкир). Ҡуңыр буға.
ҠУҢЫР II (Р.: очень; И.: much; T.: çok) р.
Ныҡ, бик. □ Очень. Беҙҙең ут яҡҡыс ҡуңыр һалҡын.
ҠУҢЫРАЙЫУ I (ҡуңырай-, ҡуңырая) (Р: смуглеть; И.: become brown; T.: esmerleşmek) ҡ.
1. Ҡуңыр төҫкә инеү, ҡуңырланыу. □ Смуглеть. Ҡояштан йөҙө ҡуңырайып бөткән.
2. диал. кусм. Ҡара яныу, ҡара көйөү, күк шеш барлыҡҡа килеү. □ Образование синяка. Ҡуҙ төбө ҡуңырайып тора.
ҠУҢЫРАЙЫУ II (ҡуңырай-, ҡуңырая) (Р.: затягиваться; И.: skin over; T.: kapanmak) ҡ. диал.
Ит үреү, бөтәшеү. □ Затягиваться (о ране). Яраң ҡуңырайып бара.
ҠУҢЫРАУ I и. диал. ҡар. ҡыңғырау II. Ҡуңырау тауышы ишетелә.
ҠУҢЫРАУ II и. диал.
1. ҡар. картуф алмаһы. Картуфтың ҡу -ңырауы куп сыҡты.
2. ҡар. имән алмаһы. Ҡуңырау йыйыу.
ҠУҢЫР БУҒА (Р: Конгур буга; И.: Grayish brown sacred cow; sacred cow; T: Konur Boğa) и. миф.
(баш хәреф менән) Башҡорт легендаһы буйынса, кейәүгә бирелгән ҡыҙҙың тыуған яғына бер көтөү һыйыр малын Урал һырттары буйлап алып ҡайтҡан ҡуңыр һыйыр. □ Конгур буга (корова бурой масти, которая, по башкирским легендам, увела
скот по отрогам Урала к дому родителей выданной замуж девушки). Я Аяғымды талдырып, төн йоҡомдо ҡалдырып, эҙләп киттем .. Ҡуңыр буға, һәу, һәу, Ҡуңыр буға, һәу, һәу! Халыҡ йырынан.
ҠУҢЫР БУҒА ЮЛЫ (Р: дорога Конгур буги; И.: sacred cow’s road; T: Konur Boğa yolu) u.
(баш хәреф менән) Ҡуңыр буға исеме менән бәйләнгән юл. Был юл башҡорт ерҙәрен баҫып алырға килгән яуға ҡаршы (төньяҡтан көньяҡҡа бер ауылға ла кермәйенсә) ғәскәр күсенә торған юл иҫәпләнгән. □ Дорога Конгур буги (с именем Конгур буги связывают появление дороги, пролегающей с севера на юг по Уральскому хребту. Считается, что в древности дорога Конгур буги использовалась для передвижения войск в случае вторжения врагов на башкирские земли). П Тауҙа ҡуян эҙе бар, тауҙа төлкө эҙе бар, тауҙа айыу эҙе бар, .. Ҡуңыр буғам, юлың нишләп юҡ тауҙа? «Ҡуңыр буға». Батыр булып, ат менһәм, һыу-һул юлымды быумаҫ, юлыма улән уҫмәҫ, маяҡһыҙ ҙа яҙлыҡмаҫ — Ҡуңыр буға юлы бар. Халыҡ ижадынан.
ҠУҢЫРҘАҠ (ҡуңырҙағы) (Р: трахея; И.: windpipe; T.: trakea) и. анат. диал.
Тын юлының боғарлаҡтан үпкәгә тиклемге тармаҡланып торған көпшә һымаҡ өлөшө. □ Трахея. Куңырҙаҡҡа һалҡын тейгән.
ҠУҢЫР КҮК (Р: бурый; И.: iron gray; T: açık kestanerenginde) c.
Көрәнһыу күк, ҡыҙғылт-һоро. □ Бурый, тёмно-рыжий (о масти лошади). Я Ялан да ерҙең уртәне, тотоп та ғына булмай ҡуңыр кук тә менән буртәне. Халыҡ йырынан. Ҡыҙыл ғына кундән йугән төйҙөм, килешеп тора ҡуңыр кук тә дунәнгә. Халыҡ йырынан.
ҠУҢЫРЛАНЫУ (ҡуңырлан ) (Р: смуглеть; И.: become darker; T: esmerleşmek) ҡ.
Ҡуңыр тоҫкә инеү, ҡуңыр төҫ алыу. □ Смуглеть. Йөҙө ҡояшта ҡуңырланған. Я Валя алдында ел, һыуыҡтарҙан ҡуңырланған
589