Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 594 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠУПШЫ
шын юғары кутәреп, куҙҙәрен ҡаплаған маңлай ялын һелкеп, зыңғырлатып кешенләп ебәрһә, хатта тирә-яҡҡа ниндәйҙер моң таралған кеуек. Картотека фондынан. Ауыр пәрҙәләрҙе таҫма, декоратив бауҙар менән нығыталар, ҡупшы, ҙур булавка беркетергә лә була. Ғаилә календарынын.
ҠУПШЫ II (Р.: нарядно; И.: smartly; Т.: çok şık) р.
Матур, килешле, ыҫпай. □ Нарядно, красиво, изысканно, элегантно. Ҡупшы ке-йенеу. Ҡупшы атлау. Ҡупшы йөрөу. Ҡупшы йәшәу. Н Хәрби кейемдәге һынын ҡатырып ҡупшы баҫып торған йәш кеше теле тотлоҡҡан Алдарға ярҙам итергә ашыҡты. Н. Мусин. Ҡуп булмәле, ҙур, яҡты, йылы һәм ҡупшы итеп йыйыштырылған өй эсенә ингәс, инде мин уҙемде ожмахта кеуек итеп һиҙҙем. Ә. Чаныш.
ҠУПШЫ III (Р.: щёголь; И.: fop, smart; T: züppe) и.
Кейенеп-яһанып йөрөргә яратыусан кеше. □ Щёголь, франт, модник. / Щегольской. ■ Зәңгәр сатыр эргәһендә уларҙы теге ҡупшы егет Алексашка йылмайып ҡаршы алды, йугерә-атлай инеп, хужаһына хәбәр итеп сыҡты ла, Имән батыр менән Алдарҙы сатыр эсенә саҡырҙы. Н. Мусин. Пётр батшаға был осҡор ҡарашлы, ҡупшы, баһадир кәуҙәле егет оҡшай уҡ башлағайны. Картотека фондынан. • Ҡупшы өшөмәҫ, ҡалтырар. Мәҡәл. Ҡупшының ҡулы етмәҫ, наҙлының эше бөтмәҫ. Әйтем.
ҠУПШЫБИҠӘ (Р: щеголиха; И.: woman of fashion; T.: şıklık, moda düşkünü) и. һөйл.
Кейенеп-яһанып йөрөргә яратыусан ҡатын-ҡыҙ. □ Щеголиха, франтиха, модница. Бәләкәйҙән ук ҡупшыбикә булды ейәнсәрем.
ҠУПШЫ ЕЛ (Р: слабый, тихий ветер; И.: soft wind; T.: kuvvetsiz yel) и. диал.
Талғын ел. □ Слабый, тихий ветер. Н Ҡупшы елдәр иҫкән саҡта һин дуҫымды һағынам. Йырҙан.
ҠУПШЫҠАЙ I (Р.: щёголь; И.: dandy; T.: moda düşkünü) и. һөйл.
Кейенеп-яһанып, фырт йөрөргә яратыусан кеше. □ Щёголь, франт, франтиха, модница. Ҡупшыҡай бит ул Гөлйөҙөм.
ҠУПШЫҠАЙ II (Р: щегол; И.: goldfinch; T.: saka kuşu) и. зоол.
Түбәһе, ҡанаттары, ҡойроғо ҡара, арҡаһы, түшенең ике яғы, ҡанаттарының уртаһы асыҡ һарғылт көрән, суҡышы тирәләп сағыу ҡыҙыл таптары булған, үлән орлоҡтары, бөжәктәр менән туйынған, һирәк ағаслы урманда йәшәүсе матур ҡош. □ Щегол (лат. Carduelis carduelis). М Ҡарабаш турғай һәм ҡупшыҡай дегәнәк орлоғон төрлөсә яралар. .. Әгәр дегәнәк орлоғон ҡупшыҡай ашаһа, ул уҙенән һуң орлоҡ ҡабыҡтарын ҡалдыра. Картотека фондынан. Ҡайһы бер ҡоштар, мәҫәлән, ҡупшыҡайҙар, ҡыш көндәрендә ҡый уләндәре орлоҡтарының емен супләйҙәр.
Э. Ишбирҙин. Көйәҙ турғайҙар, ҡупшыҡайҙар арпа менән киндер орлоҡтарын яратып ашайҙар. «Йәншишмә», 10 сентябрь 2012.
ҠУПШЫҠАЙ III (Р: новогодняя ёлка; И.: Christmas tree; T: noel ağacı) и. һөйл.
Яңы йыл байрамында йымылдап торған уттар һәм уйынсыҡтар менән биҙәлгән шыршы. □ Новогодняя ёлка. ■ Һәр кем байрамда өйөн йәшел ҡупшыҡай ултыртып биҙәргә теләй, «һаҡмар», 16 декабрь 2012.
ҠУПШЫҠЛАНЫУ (ҡупшыҡлан-) (Р: сдираться (о древесной коре)\ И.: peel off; T.: kavlamak) ҡ.
Ҡабығы һутланып, еңел ҡубыусан-ға әйләнеү (ағасҡа ҡарата)', ашҡаяҡланыу. □ Сдираться, облупиться, отставать (о древесной коре). Ағас ҡупшыҡланып тора.
ҠУПШЫЛАНҒАН ТЕЛ (Р: литературный язык; И.: standard language; T.: yazın, edebiyat dili) и. диал.
Боронғо халыҡ теленең грамматик, лексик һ. б. яҡтан билдәле бер нормаға килтерелгән, эшкәртелгән формаһы; әҙәби
594
шын юғары кутәреп, куҙҙәрен ҡаплаған маңлай ялын һелкеп, зыңғырлатып кешенләп ебәрһә, хатта тирә-яҡҡа ниндәйҙер моң таралған кеуек. Картотека фондынан. Ауыр пәрҙәләрҙе таҫма, декоратив бауҙар менән нығыталар, ҡупшы, ҙур булавка беркетергә лә була. Ғаилә календарынын.
ҠУПШЫ II (Р.: нарядно; И.: smartly; Т.: çok şık) р.
Матур, килешле, ыҫпай. □ Нарядно, красиво, изысканно, элегантно. Ҡупшы ке-йенеу. Ҡупшы атлау. Ҡупшы йөрөу. Ҡупшы йәшәу. Н Хәрби кейемдәге һынын ҡатырып ҡупшы баҫып торған йәш кеше теле тотлоҡҡан Алдарға ярҙам итергә ашыҡты. Н. Мусин. Ҡуп булмәле, ҙур, яҡты, йылы һәм ҡупшы итеп йыйыштырылған өй эсенә ингәс, инде мин уҙемде ожмахта кеуек итеп һиҙҙем. Ә. Чаныш.
ҠУПШЫ III (Р.: щёголь; И.: fop, smart; T: züppe) и.
Кейенеп-яһанып йөрөргә яратыусан кеше. □ Щёголь, франт, модник. / Щегольской. ■ Зәңгәр сатыр эргәһендә уларҙы теге ҡупшы егет Алексашка йылмайып ҡаршы алды, йугерә-атлай инеп, хужаһына хәбәр итеп сыҡты ла, Имән батыр менән Алдарҙы сатыр эсенә саҡырҙы. Н. Мусин. Пётр батшаға был осҡор ҡарашлы, ҡупшы, баһадир кәуҙәле егет оҡшай уҡ башлағайны. Картотека фондынан. • Ҡупшы өшөмәҫ, ҡалтырар. Мәҡәл. Ҡупшының ҡулы етмәҫ, наҙлының эше бөтмәҫ. Әйтем.
ҠУПШЫБИҠӘ (Р: щеголиха; И.: woman of fashion; T.: şıklık, moda düşkünü) и. һөйл.
Кейенеп-яһанып йөрөргә яратыусан ҡатын-ҡыҙ. □ Щеголиха, франтиха, модница. Бәләкәйҙән ук ҡупшыбикә булды ейәнсәрем.
ҠУПШЫ ЕЛ (Р: слабый, тихий ветер; И.: soft wind; T.: kuvvetsiz yel) и. диал.
Талғын ел. □ Слабый, тихий ветер. Н Ҡупшы елдәр иҫкән саҡта һин дуҫымды һағынам. Йырҙан.
ҠУПШЫҠАЙ I (Р.: щёголь; И.: dandy; T.: moda düşkünü) и. һөйл.
Кейенеп-яһанып, фырт йөрөргә яратыусан кеше. □ Щёголь, франт, франтиха, модница. Ҡупшыҡай бит ул Гөлйөҙөм.
ҠУПШЫҠАЙ II (Р: щегол; И.: goldfinch; T.: saka kuşu) и. зоол.
Түбәһе, ҡанаттары, ҡойроғо ҡара, арҡаһы, түшенең ике яғы, ҡанаттарының уртаһы асыҡ һарғылт көрән, суҡышы тирәләп сағыу ҡыҙыл таптары булған, үлән орлоҡтары, бөжәктәр менән туйынған, һирәк ағаслы урманда йәшәүсе матур ҡош. □ Щегол (лат. Carduelis carduelis). М Ҡарабаш турғай һәм ҡупшыҡай дегәнәк орлоғон төрлөсә яралар. .. Әгәр дегәнәк орлоғон ҡупшыҡай ашаһа, ул уҙенән һуң орлоҡ ҡабыҡтарын ҡалдыра. Картотека фондынан. Ҡайһы бер ҡоштар, мәҫәлән, ҡупшыҡайҙар, ҡыш көндәрендә ҡый уләндәре орлоҡтарының емен супләйҙәр.
Э. Ишбирҙин. Көйәҙ турғайҙар, ҡупшыҡайҙар арпа менән киндер орлоҡтарын яратып ашайҙар. «Йәншишмә», 10 сентябрь 2012.
ҠУПШЫҠАЙ III (Р: новогодняя ёлка; И.: Christmas tree; T: noel ağacı) и. һөйл.
Яңы йыл байрамында йымылдап торған уттар һәм уйынсыҡтар менән биҙәлгән шыршы. □ Новогодняя ёлка. ■ Һәр кем байрамда өйөн йәшел ҡупшыҡай ултыртып биҙәргә теләй, «һаҡмар», 16 декабрь 2012.
ҠУПШЫҠЛАНЫУ (ҡупшыҡлан-) (Р: сдираться (о древесной коре)\ И.: peel off; T.: kavlamak) ҡ.
Ҡабығы һутланып, еңел ҡубыусан-ға әйләнеү (ағасҡа ҡарата)', ашҡаяҡланыу. □ Сдираться, облупиться, отставать (о древесной коре). Ағас ҡупшыҡланып тора.
ҠУПШЫЛАНҒАН ТЕЛ (Р: литературный язык; И.: standard language; T.: yazın, edebiyat dili) и. диал.
Боронғо халыҡ теленең грамматик, лексик һ. б. яҡтан билдәле бер нормаға килтерелгән, эшкәртелгән формаһы; әҙәби
594