Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 726 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠЫЛТЫРАТЫУ
ҠЫЛТЫРАТЫУ (ҡылтырат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡылтырау, понуд. от ҡылтырау. Тәҙрә ҡылтыратыу. Ҡылтыратып алыу. Ҡылтыратып ҡуйыу. Ҡылтыратып ебәреу. Ҡылтыратып тороу. ■ Шишмә, ҡамыш-курән-де һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә ҡылтыратып, аға ла аға. Т. Килмөхәмәтов.
ҠЫЛТЫРАУ (ҡылтыра-) ҡ.
1. кар. ҡылтырлау. М [Әсәйем:] Ҡорһағығыҙ асҡандыр, һыуһағанһығыҙҙыр, балаларым... — тип, ҡылтырап ҡайнап ултырған самауырҙы кутәреп, йәшел улән өҫтөнә йәйгән балаҫ өҫтөнә илтеп ултырта. Д. Юлтый.
2. Ҡыштырлау, ҡыштыр-ҡыштыр итеү. □ Шуршать, шелестеть. Ҡағыҙ ҡылтырай. Ҡылтырап алыу. Ҡылтырап ҡуйыу. Ҡылтырап тороу.
3. диал. ҡар. борсолоу.
ҠЫЛТЫР ИТЕҮ (ҡылтыр ит-) (Р.: дребезжать; И.: rattle; T.: zangırdamak) ҡ.
Йоҡа ҡаты нәмә ҡатыға бәрелеп-бәрелеп киткәндә барлыҡҡа килгән тауышты сығарыу. □ Дребезжать. Ҡылтыр итеп ҡалыу. Сынаяҡтар ҡылтыр итеп ҡалды.
ҠЫЛТЫР-ҠЫЛТЫР (Р.: подражание дребезжанию; И.: onomatopoeic word; T: zangır zangır) оҡш.
Дауамлы рәүештә ҡылтыр иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание дребезжанию. Ҡылтыр-ҡылтыр итеу. ■ Ат, ҡайтыу яғына булғас, ҡыумаһаң да уҙ яйына юрта. Ҡаты юлда тәгәрмәстәр ҡылтыр-ҡылтыр итә. И. Абдуллин.
ҠЫЛТЫРЛАҠ (Р.: громыхающий; И.: rumbling; T.: zangırdayan) с.
Ҡылтырлап торған. □ Громыхающий. Ҡылтырлаҡ арба.
ҠЫЛТЫРЛАТЫУ(ҡылтырлат-)(Р.: громыхать; И.: rumble; T.: zangırdatmak) ҡ.
Ҡылтыр-ҡылтыр иттереү, ҡылтыр-ҡылтыр килтереү. □ Громыхать, тарахтеть, дребезжать чем-то. Я Иртәнсәк арба тултырып ағас, көрәк-силәк, кумер, дегет тейәп уткән урман яҡ ҡыпсаҡтары хәҙер берәй
ҡаҙаҡ сәй-шәкәр, берәй биш-ун ҡаҙаҡ он һалынған кескәй тоҡсайҙан башҡа бер нәмәһе булмаған буш арбаларын ҡылтырлатып Илсеғол урамы аша бер өҙлөкһөҙ уҙып торалар. 3. Биишева.
ҠЫЛТЫРЛАУ (ҡылтырла-) (Р.: громыхать; И.: clatter; T.: zangırdamak) ҡ.
Ҡылтыр-ҡылтыр итеү, ҡылтыр-ҡылтыр килеү. □ Громыхать, тарахтеть, дребезжать. Тәҙрә быялалары елгә ҡылтырлап тора.
ҠЫЛТЫС с. диал. ҡар. тәкәббер. Ҡыл-тыс кеше.
ҠЫЛТЫФАН с. диал. ҡар. ҡылтым. Ҡылтыфан ҡыҙ.
ҠЫЛУА и. диал. ҡар. ҡылмыш. Ҡылып ҡуйған ҡылуаһын.
ҠЫЛ УРАУ (Р: обережное завязывание волосом; И.: sort of magical rite; T.: sünnetçinin bir âdeti) и. миф.
Бабаның 99 малайҙан һуң йөҙөнсө балаға, ҡул китмәһен тип, ҡыл урау йолаһы. □ Обережное завязывание волосом (магическая мера предосторожности человека, занимающегося обрезанием).
ҠЫЛҮҢӘС и. анат. диал. ҡар. ҡыҙыл үңәс. Ҡылуңәс шешеу.
ҠЫЛ ҺАЛЫУ (Р: наложение волоса; И.: kind of magical rite; T.: kıl doldurmak) и. этн.
Тотҡон ҡасмаһын өсөн табанының тиреһен ярып, йәрәхәткә ҡыл һалыу ысулы. □ Наложение волоса. Я Борон ҡаҙаҡтар, башҡорт ҡыҙҙарын урлағас, улар кире ҡасып китмәһен өсөн, табандарына ҡыл һалыу ысулын ҡулланған. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫЛШЫҠ (ҡылшығы) и. диал. ҡар. ҡауаҡ 1. Башы шау ҡылшыҡ.
ҠЫЛЪЯЙМАУ (ҡылъяйма-) (Р: и в ус не дуть; И.: not to care fig; T: orali bile olmamak) ҡ.
Нимәгәлер иғтибар итеп, иҫ китеп бармау. □ И в ус не дуть. Ул ҡылъяймай ҙа, исмаһам. ■ Шуваловтың ҡот осмалы был
726
ҠЫЛТЫРАТЫУ (ҡылтырат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡылтырау, понуд. от ҡылтырау. Тәҙрә ҡылтыратыу. Ҡылтыратып алыу. Ҡылтыратып ҡуйыу. Ҡылтыратып ебәреу. Ҡылтыратып тороу. ■ Шишмә, ҡамыш-курән-де һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә ҡылтыратып, аға ла аға. Т. Килмөхәмәтов.
ҠЫЛТЫРАУ (ҡылтыра-) ҡ.
1. кар. ҡылтырлау. М [Әсәйем:] Ҡорһағығыҙ асҡандыр, һыуһағанһығыҙҙыр, балаларым... — тип, ҡылтырап ҡайнап ултырған самауырҙы кутәреп, йәшел улән өҫтөнә йәйгән балаҫ өҫтөнә илтеп ултырта. Д. Юлтый.
2. Ҡыштырлау, ҡыштыр-ҡыштыр итеү. □ Шуршать, шелестеть. Ҡағыҙ ҡылтырай. Ҡылтырап алыу. Ҡылтырап ҡуйыу. Ҡылтырап тороу.
3. диал. ҡар. борсолоу.
ҠЫЛТЫР ИТЕҮ (ҡылтыр ит-) (Р.: дребезжать; И.: rattle; T.: zangırdamak) ҡ.
Йоҡа ҡаты нәмә ҡатыға бәрелеп-бәрелеп киткәндә барлыҡҡа килгән тауышты сығарыу. □ Дребезжать. Ҡылтыр итеп ҡалыу. Сынаяҡтар ҡылтыр итеп ҡалды.
ҠЫЛТЫР-ҠЫЛТЫР (Р.: подражание дребезжанию; И.: onomatopoeic word; T: zangır zangır) оҡш.
Дауамлы рәүештә ҡылтыр иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание дребезжанию. Ҡылтыр-ҡылтыр итеу. ■ Ат, ҡайтыу яғына булғас, ҡыумаһаң да уҙ яйына юрта. Ҡаты юлда тәгәрмәстәр ҡылтыр-ҡылтыр итә. И. Абдуллин.
ҠЫЛТЫРЛАҠ (Р.: громыхающий; И.: rumbling; T.: zangırdayan) с.
Ҡылтырлап торған. □ Громыхающий. Ҡылтырлаҡ арба.
ҠЫЛТЫРЛАТЫУ(ҡылтырлат-)(Р.: громыхать; И.: rumble; T.: zangırdatmak) ҡ.
Ҡылтыр-ҡылтыр иттереү, ҡылтыр-ҡылтыр килтереү. □ Громыхать, тарахтеть, дребезжать чем-то. Я Иртәнсәк арба тултырып ағас, көрәк-силәк, кумер, дегет тейәп уткән урман яҡ ҡыпсаҡтары хәҙер берәй
ҡаҙаҡ сәй-шәкәр, берәй биш-ун ҡаҙаҡ он һалынған кескәй тоҡсайҙан башҡа бер нәмәһе булмаған буш арбаларын ҡылтырлатып Илсеғол урамы аша бер өҙлөкһөҙ уҙып торалар. 3. Биишева.
ҠЫЛТЫРЛАУ (ҡылтырла-) (Р.: громыхать; И.: clatter; T.: zangırdamak) ҡ.
Ҡылтыр-ҡылтыр итеү, ҡылтыр-ҡылтыр килеү. □ Громыхать, тарахтеть, дребезжать. Тәҙрә быялалары елгә ҡылтырлап тора.
ҠЫЛТЫС с. диал. ҡар. тәкәббер. Ҡыл-тыс кеше.
ҠЫЛТЫФАН с. диал. ҡар. ҡылтым. Ҡылтыфан ҡыҙ.
ҠЫЛУА и. диал. ҡар. ҡылмыш. Ҡылып ҡуйған ҡылуаһын.
ҠЫЛ УРАУ (Р: обережное завязывание волосом; И.: sort of magical rite; T.: sünnetçinin bir âdeti) и. миф.
Бабаның 99 малайҙан һуң йөҙөнсө балаға, ҡул китмәһен тип, ҡыл урау йолаһы. □ Обережное завязывание волосом (магическая мера предосторожности человека, занимающегося обрезанием).
ҠЫЛҮҢӘС и. анат. диал. ҡар. ҡыҙыл үңәс. Ҡылуңәс шешеу.
ҠЫЛ ҺАЛЫУ (Р: наложение волоса; И.: kind of magical rite; T.: kıl doldurmak) и. этн.
Тотҡон ҡасмаһын өсөн табанының тиреһен ярып, йәрәхәткә ҡыл һалыу ысулы. □ Наложение волоса. Я Борон ҡаҙаҡтар, башҡорт ҡыҙҙарын урлағас, улар кире ҡасып китмәһен өсөн, табандарына ҡыл һалыу ысулын ҡулланған. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫЛШЫҠ (ҡылшығы) и. диал. ҡар. ҡауаҡ 1. Башы шау ҡылшыҡ.
ҠЫЛЪЯЙМАУ (ҡылъяйма-) (Р: и в ус не дуть; И.: not to care fig; T: orali bile olmamak) ҡ.
Нимәгәлер иғтибар итеп, иҫ китеп бармау. □ И в ус не дуть. Ул ҡылъяймай ҙа, исмаһам. ■ Шуваловтың ҡот осмалы был
726