Баш
Рус
Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 772 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠЫРМЫҠСА
ҠЫРМЫҠСА и. зоол. диал. ҡар. ҡырмыҫҡа. Ҡырмыҡса иләуе. Һары ҡырмыҡса. Ҡырмыҡса майы.
ҠЫРМЫҪҠА (Р.: муравей; И.: ant; Т.: karınca) и. зоол.
1. Сүп-сарҙан оя өйөп, ил булып йәшәгән, яры ҡанатлылар ғаиләһенә ҡараған ер бөжәге. □ Муравей. / Муравьиный (лат. Formicidae). Ҡара ҡырмыҫҡа. Ҡыҫыл ҡырмыҫҡа. Айыу ҡырмыҫҡаһы. Ҡанатлы ҡырмыҫҡа. Ҡырмыҫҡа йомортҡалары. Ҡырмыҫҡа тешләуе. Ш Мәҙәк итеп ҡарап торҙом кескәй генә ҡырмыҫҡаға: йок кутәреп сығып бара Азиянан Европаға. М. Кәрим. Уның [сиңерткәнең] янында уңған ҡырмыҫҡа рәхмәттәр уҡый гузәл тормошҡа. Р. Назаров. Ҙур башлы ерән ҡырмыҫҡалар, уҙҙәренән ҙур аҡ «тоҡтар» кутәреп, ҡайҙалыр йугерәләр.
3. Биишева. Ҡырмыҫҡа ҡанатлана башлаһа, кон яуынға әйләнә. Һынамыш. • Ат тояғы аҫтында ҡырмыҫҡа улмәҫ. Мәҡәл. Ҡумәк ҡырмыҫҡа йыланды ашай. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡа ояһына таяҡ тыҡма. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡа улемдән ҡурҡмаҫ. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡалар береһе осон береһе улер. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡалар ҙур тугел — кумәкләшеп тау өйә. Мәҡәл.
2. миф. Байлыҡ, түллек символы булып иҫәпләнгән мифлаштырылған бөжәк. □ Муравей (мифологизированное насекомое; символ плодовитости, благополучия, изобилия). ■ Ҡырмыҫҡанан ырыу ал. Теләк.
♦ Торнанан тояҡ, ҡырмыҫҡанан көс бала-сағаға, үҫмерҙәргә ҡарата әйтелә торған яҡшы теләк. □ Благожелание детям, подросткам. ■ Барып еткәнсе, торнанан тояҡ, барғас, ҡырмыҫҡанан көс теләйбеҙ һиңә. Ж. Кейекбаев.
ҠЫРМЫҪҠА АЙЫУЫ (Р: муравейник; И.: bear species; T: karıncayiyen ) и. зоол.
Еләк һәм ҡырмыҫҡа менән туҡланыусы ҡара төҫтәге ҙур булмаған айыу. □ Муравейник (небольшой чёрный медведь, пита
ющийся ягодами и муравьями). Ҡырмыҫҡа айыуы еләк ярата. Ҡырмыҫҡа айыуы тиреһе.
ҠЫРМЫҪҠА АШАУСЫ (Р: муравьед; И.: anteater; T: büyük karıncayiyen) и. зоол.
Кәм тешлеләр төркөмөнә ҡараған Урта һәм Көньяҡ Америкала киң таралған, оҙон тар томшоҡло хайуан. □ Муравьед (лат. Myrmeco-phaga). Ҡырмыҫҡа ашаусылар ҡырмыҫҡа һәм термиттар менән генә туҡлана.
ҠЫРМЫҪҠА БИЛ I (Р: ромбообразный узор; И.: diamond-shaped pattern; T: eşkenar dörtgen motif) и. этн.
Ҡушар-ҡушар тоташҡан дүрт ромб рәүешендәге биҙәк. □ Ромбообразный узор. Ҡырмыҫҡа бил сигеу.
ҠЫРМЫҪҠА БИЛ II и. ҡар. нескә бил.
ҠЫРМЫҪҠА ИЛӘҮЕ (Р: муравейник; И.: ant hill; T: karınca yuvası) и.
Төрлө сүп-сар, ағас, тупраҡ һ. б. өйөп эшләнгән ҡырмыҫҡа ояһы. □ Муравейник. М Арығандарға икенселәре килеп ярҙамлаша, бөтәһе дөйөм ҡырмыҫҡа иләуен өйә. Й. Солтанов. Ҡырмыҫҡа иләуе табып алып, уны ҡутарған, солоҡ ҡорттарын туҙҙырып, балынумырып ашаған, һаман булһа ул [айыу ] ошолай йәшәй, ти. Әкиәттән. Ҡырмыҫҡа иләуе йәпләнһә, көн яҡшыра, һынамыш.
♦ Ҡырмыҫҡа иләүе кеүек {йәки илә-үеләй, иләүендәй) шау-шыу килеп ҡайнашҡан, ығы-зығыланған халыҡ төркөмөнә ҡарата әйтелә. □ Как в муравейнике. ■ [Ғәлиәкбәр байҙың] һарыҡ-кәзәһе тау араһында ҡырмыҫҡа иләуендәй мыжғып йөрөгән. Риүәйәттән. Ҡала көндәге тормошо менән уҙе-нә курә ҡырмыҫҡа иләуе кеуек ҡайнарға тотонған булды. И. Насыри. Ҡурше-тирәауылдыҡылар ҙа килгәнлектән, халыҡ бик куп ине, туғай ҡырмыҫҡа иләуендәй ҡымйып тора ине. Н. Мусин. Ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тығыу (тыҡҡандай) шау-шыуҙы, талаш-тартышты тағы көсәйтеүгә бер сәбәп сығарыу; ҡуҙғытыу. □ Возбуждать, взбудораживать. М Баяр шул һуҙҙе әйтеуе булған, тегеләр
772
ҠЫРМЫҠСА и. зоол. диал. ҡар. ҡырмыҫҡа. Ҡырмыҡса иләуе. Һары ҡырмыҡса. Ҡырмыҡса майы.
ҠЫРМЫҪҠА (Р.: муравей; И.: ant; Т.: karınca) и. зоол.
1. Сүп-сарҙан оя өйөп, ил булып йәшәгән, яры ҡанатлылар ғаиләһенә ҡараған ер бөжәге. □ Муравей. / Муравьиный (лат. Formicidae). Ҡара ҡырмыҫҡа. Ҡыҫыл ҡырмыҫҡа. Айыу ҡырмыҫҡаһы. Ҡанатлы ҡырмыҫҡа. Ҡырмыҫҡа йомортҡалары. Ҡырмыҫҡа тешләуе. Ш Мәҙәк итеп ҡарап торҙом кескәй генә ҡырмыҫҡаға: йок кутәреп сығып бара Азиянан Европаға. М. Кәрим. Уның [сиңерткәнең] янында уңған ҡырмыҫҡа рәхмәттәр уҡый гузәл тормошҡа. Р. Назаров. Ҙур башлы ерән ҡырмыҫҡалар, уҙҙәренән ҙур аҡ «тоҡтар» кутәреп, ҡайҙалыр йугерәләр.
3. Биишева. Ҡырмыҫҡа ҡанатлана башлаһа, кон яуынға әйләнә. Һынамыш. • Ат тояғы аҫтында ҡырмыҫҡа улмәҫ. Мәҡәл. Ҡумәк ҡырмыҫҡа йыланды ашай. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡа ояһына таяҡ тыҡма. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡа улемдән ҡурҡмаҫ. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡалар береһе осон береһе улер. Мәҡәл. Ҡырмыҫҡалар ҙур тугел — кумәкләшеп тау өйә. Мәҡәл.
2. миф. Байлыҡ, түллек символы булып иҫәпләнгән мифлаштырылған бөжәк. □ Муравей (мифологизированное насекомое; символ плодовитости, благополучия, изобилия). ■ Ҡырмыҫҡанан ырыу ал. Теләк.
♦ Торнанан тояҡ, ҡырмыҫҡанан көс бала-сағаға, үҫмерҙәргә ҡарата әйтелә торған яҡшы теләк. □ Благожелание детям, подросткам. ■ Барып еткәнсе, торнанан тояҡ, барғас, ҡырмыҫҡанан көс теләйбеҙ һиңә. Ж. Кейекбаев.
ҠЫРМЫҪҠА АЙЫУЫ (Р: муравейник; И.: bear species; T: karıncayiyen ) и. зоол.
Еләк һәм ҡырмыҫҡа менән туҡланыусы ҡара төҫтәге ҙур булмаған айыу. □ Муравейник (небольшой чёрный медведь, пита
ющийся ягодами и муравьями). Ҡырмыҫҡа айыуы еләк ярата. Ҡырмыҫҡа айыуы тиреһе.
ҠЫРМЫҪҠА АШАУСЫ (Р: муравьед; И.: anteater; T: büyük karıncayiyen) и. зоол.
Кәм тешлеләр төркөмөнә ҡараған Урта һәм Көньяҡ Америкала киң таралған, оҙон тар томшоҡло хайуан. □ Муравьед (лат. Myrmeco-phaga). Ҡырмыҫҡа ашаусылар ҡырмыҫҡа һәм термиттар менән генә туҡлана.
ҠЫРМЫҪҠА БИЛ I (Р: ромбообразный узор; И.: diamond-shaped pattern; T: eşkenar dörtgen motif) и. этн.
Ҡушар-ҡушар тоташҡан дүрт ромб рәүешендәге биҙәк. □ Ромбообразный узор. Ҡырмыҫҡа бил сигеу.
ҠЫРМЫҪҠА БИЛ II и. ҡар. нескә бил.
ҠЫРМЫҪҠА ИЛӘҮЕ (Р: муравейник; И.: ant hill; T: karınca yuvası) и.
Төрлө сүп-сар, ағас, тупраҡ һ. б. өйөп эшләнгән ҡырмыҫҡа ояһы. □ Муравейник. М Арығандарға икенселәре килеп ярҙамлаша, бөтәһе дөйөм ҡырмыҫҡа иләуен өйә. Й. Солтанов. Ҡырмыҫҡа иләуе табып алып, уны ҡутарған, солоҡ ҡорттарын туҙҙырып, балынумырып ашаған, һаман булһа ул [айыу ] ошолай йәшәй, ти. Әкиәттән. Ҡырмыҫҡа иләуе йәпләнһә, көн яҡшыра, һынамыш.
♦ Ҡырмыҫҡа иләүе кеүек {йәки илә-үеләй, иләүендәй) шау-шыу килеп ҡайнашҡан, ығы-зығыланған халыҡ төркөмөнә ҡарата әйтелә. □ Как в муравейнике. ■ [Ғәлиәкбәр байҙың] һарыҡ-кәзәһе тау араһында ҡырмыҫҡа иләуендәй мыжғып йөрөгән. Риүәйәттән. Ҡала көндәге тормошо менән уҙе-нә курә ҡырмыҫҡа иләуе кеуек ҡайнарға тотонған булды. И. Насыри. Ҡурше-тирәауылдыҡылар ҙа килгәнлектән, халыҡ бик куп ине, туғай ҡырмыҫҡа иләуендәй ҡымйып тора ине. Н. Мусин. Ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тығыу (тыҡҡандай) шау-шыуҙы, талаш-тартышты тағы көсәйтеүгә бер сәбәп сығарыу; ҡуҙғытыу. □ Возбуждать, взбудораживать. М Баяр шул һуҙҙе әйтеуе булған, тегеләр
772