Баш
Рус
Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 803 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠЫҪМАҠЛАУ
ҠЫҪЛАМ АРТЫ (Р.: земли на втором посеве; И.: land for second sowing; T.: iki defa ekilmiş yer) и. а. х.
Сиҙәм асып, икенсе мәртәбәгә сәселгән ер. □ Земли на втором посеве (после целины). Ҡыҫлам артын урып йыйыу. Ҡыҫлам артына быйыл бойҙай сәселгән.
ҠЫҪЛАМ ЕР и.а.х. ҡар. ҡыҫлам. П [Афзал: I Нимә, былтыр асҡан сиҙәмде, кукуруз сәсеп, әрәм итәбеҙме? Беләһецме, ҡыҫлам ер бит ул. Ғ. Ибраһимов.
ҠЫҪЛАНДЫ и. диал. ҡар. ҡыҫыҡ II, 1.
Ҡыҫланды юлы. Ҡыҫланды ер.
ҠЫҪЛАНҠЫ с. диал. ҡар. ҡыҫыр I, 1. Ҡыҫланҡы һыйыр. Ҡыҫланҡы тана.
ҠЫҪЛАНЫС с. диал. ҡар. ҡыҫынҡы 1,1. Ҡыҫланыс өй. Ҡыҫланыс урын. Ҡыҫланыс булмә.
ҠЫҪМА I (Р.: приспособление из жердей для сушки снопов; И.: kind of pole rack for drying sheaves; T.: demetleri kurutma sırığı) и.
1. Кәлтә һөйәп киптерә торған кәртә. □ Приспособление из жердей для сушки снопов. Ҡыҫмаға һалып киптереу. Ҡыҫма ҡуйыу. Ҡыҫма әҙерләу.
2. Бесән күтәреп ташыу өсөн арҡыс-торҡос үрелгән бау. □ Верёвка для связывания сена (при перевозке). Бесәнде ҡыҫма менән ташыу. Ҡыҫма уреу.
3. диал. ҡар. септә. Ҡыҫма һуғыу. Ҡыҫма ҡыҫыу. Ҡыҫма менән ябыу. Ҡыҫма тоҡ.
ҠЫҪМА II (Р: оковы; И.: fetters; shackles; T.: zincir) и.
1. Тотҡондағы кешенең аяҡ-ҡулына кейҙерә торған ҡоршау. □ Оковы, кандалы. ■ Төнгөлөккә иһә ҡолдо, аяғына кешән йә ағас ҡыҫма һуғып, ҡыуышҡа ябып ҡуялар. Ә. Хәкимов.
2. диал. ҡар. ҡыпсыуыр. Ҡыҫма менән һурыу. Ҡыҫма менән әйләндереу.
ҠЫҪМА III (Р: связанный; И.: bound; tied; T: bağlı) с.
Ҡыҫып, бәйләп яһалған. □ Связанный. Ҡыҫма һал.
ҠЫҪМА IV с. ҡар. ҡыҫынҡы I. м Байым ике тау араһындағы ҡыҫма уҙәнгә бер урам
булып урынлашҡан ауылға еткәнсе бер ауыҙ һуҙҙә өндәшмәне. Н. Мусин.
ҠЫҪМА БИЛ и. диал. ҡар. биллек 2. Пальто ҡыҫма биле. М Әрмегә ҡаралырға йыйынған ҡырҡма мыйыҡ егеттәр ҙә, армия тултырып ҡайтҡан ҡыҫма билле оҙон шинель, аяҡтарына ҡояш нурында ялтырап торған кузлауай итек кейгән, сиртһәц, ҡаны сығырлыҡ, киц кукрәктәренән көс-дәрт бәреп торған егеттәр ҙә Һөйәрбикәнец куцел ҡылдарын сирткеләп ҡараны. Р. Өмөтбаев.
ҠЫҪМАҒА АЛЫУ (ҡыҫмаға ал-) ҡ. ҡар. ҡыҫмаҡҡа алыу. Ҡурҡытып ҡыҫмаға алыу. Я Былар мине ҡыҫмаға алыр өсөн куптән һуҙ беркетеп, бер яйы килеп сығыуҙы көтөп кенә йөрөгәндәрҙер, — тип уйлап алды [Сәғиҙә]. М. Тажи. һуҙ көрәштереу — орошҡа, өгөт — янауға, дим көсләугә әуерелә, һалдаттар ҡыҫмаға ала башлаһа, илаш-һыҡташ, ҡарғыш китә. Ғ. Хөсәйенов.
ҠЫҪМАҠ (ҡыҫмағы) (Р: нажим; И.: pressure; T: baskı) и.
Ниндәйҙер талап, дәғүә йәки көс, яу менән ирекһеҙләп ҡыҫыу хәле. □ Нажим, притеснение. Ҡыҫмаҡҡа алыныу.
ҠЫҪМАҠҠА АЛЫУ (ҡыҫмаҡҡа ал-) (Р: оцеплять; И.: cordon off; T: sarmak) ҡ.
1. Бер урынға килтереп ҡамау, сығырға ирек бирмәү. □ Оцеплять, окружать, осаждать, блокировать. Дошманды ҡыҫмаҡҡа алыу.
2. кусм. Нимәнелер эшләргә мәжбүр итеү. □ Взять в оборот, поднажать, побудить к действию. Ялҡауҙарҙы ҡыҫмаҡҡа алыу. ■ [Аҡбирҙе:] Солтан тугелме икән шул, хәйерһеҙ? Хөддәһенә сыҡмай ярамаҫ, ҡыҫмаҡҡа алайым әле мин уны. 3. Ураҡсин.
ҠЫҪМАҠЛАУ (ҡыҫмаҡла-) (Р: притеснять; И.: oppress; T: baskı yapmak) ҡ.
Талап, дәғүә йәки көс, яу менән ирекһеҙләп ҡыҫыу; ҡыҫмаҡҡа алыу. □ Притеснять. Эштә ҡыҫмаҡлау. ■ Халыҡ яуға ҡуҙғалып, Яйыҡ ашып, һаҡмар-һыу ярына уҡ килеп еткән баҫҡынсыларҙы ҡыҫмаҡлап ҡыуып ебәрә. Й. Солтанов. Орҡан, йән асыуы менән алғасҡы ғәскәрҙәрҙе ҡыҫмаҡлап, һаман эскә
803
ҠЫҪЛАМ АРТЫ (Р.: земли на втором посеве; И.: land for second sowing; T.: iki defa ekilmiş yer) и. а. х.
Сиҙәм асып, икенсе мәртәбәгә сәселгән ер. □ Земли на втором посеве (после целины). Ҡыҫлам артын урып йыйыу. Ҡыҫлам артына быйыл бойҙай сәселгән.
ҠЫҪЛАМ ЕР и.а.х. ҡар. ҡыҫлам. П [Афзал: I Нимә, былтыр асҡан сиҙәмде, кукуруз сәсеп, әрәм итәбеҙме? Беләһецме, ҡыҫлам ер бит ул. Ғ. Ибраһимов.
ҠЫҪЛАНДЫ и. диал. ҡар. ҡыҫыҡ II, 1.
Ҡыҫланды юлы. Ҡыҫланды ер.
ҠЫҪЛАНҠЫ с. диал. ҡар. ҡыҫыр I, 1. Ҡыҫланҡы һыйыр. Ҡыҫланҡы тана.
ҠЫҪЛАНЫС с. диал. ҡар. ҡыҫынҡы 1,1. Ҡыҫланыс өй. Ҡыҫланыс урын. Ҡыҫланыс булмә.
ҠЫҪМА I (Р.: приспособление из жердей для сушки снопов; И.: kind of pole rack for drying sheaves; T.: demetleri kurutma sırığı) и.
1. Кәлтә һөйәп киптерә торған кәртә. □ Приспособление из жердей для сушки снопов. Ҡыҫмаға һалып киптереу. Ҡыҫма ҡуйыу. Ҡыҫма әҙерләу.
2. Бесән күтәреп ташыу өсөн арҡыс-торҡос үрелгән бау. □ Верёвка для связывания сена (при перевозке). Бесәнде ҡыҫма менән ташыу. Ҡыҫма уреу.
3. диал. ҡар. септә. Ҡыҫма һуғыу. Ҡыҫма ҡыҫыу. Ҡыҫма менән ябыу. Ҡыҫма тоҡ.
ҠЫҪМА II (Р: оковы; И.: fetters; shackles; T.: zincir) и.
1. Тотҡондағы кешенең аяҡ-ҡулына кейҙерә торған ҡоршау. □ Оковы, кандалы. ■ Төнгөлөккә иһә ҡолдо, аяғына кешән йә ағас ҡыҫма һуғып, ҡыуышҡа ябып ҡуялар. Ә. Хәкимов.
2. диал. ҡар. ҡыпсыуыр. Ҡыҫма менән һурыу. Ҡыҫма менән әйләндереу.
ҠЫҪМА III (Р: связанный; И.: bound; tied; T: bağlı) с.
Ҡыҫып, бәйләп яһалған. □ Связанный. Ҡыҫма һал.
ҠЫҪМА IV с. ҡар. ҡыҫынҡы I. м Байым ике тау араһындағы ҡыҫма уҙәнгә бер урам
булып урынлашҡан ауылға еткәнсе бер ауыҙ һуҙҙә өндәшмәне. Н. Мусин.
ҠЫҪМА БИЛ и. диал. ҡар. биллек 2. Пальто ҡыҫма биле. М Әрмегә ҡаралырға йыйынған ҡырҡма мыйыҡ егеттәр ҙә, армия тултырып ҡайтҡан ҡыҫма билле оҙон шинель, аяҡтарына ҡояш нурында ялтырап торған кузлауай итек кейгән, сиртһәц, ҡаны сығырлыҡ, киц кукрәктәренән көс-дәрт бәреп торған егеттәр ҙә Һөйәрбикәнец куцел ҡылдарын сирткеләп ҡараны. Р. Өмөтбаев.
ҠЫҪМАҒА АЛЫУ (ҡыҫмаға ал-) ҡ. ҡар. ҡыҫмаҡҡа алыу. Ҡурҡытып ҡыҫмаға алыу. Я Былар мине ҡыҫмаға алыр өсөн куптән һуҙ беркетеп, бер яйы килеп сығыуҙы көтөп кенә йөрөгәндәрҙер, — тип уйлап алды [Сәғиҙә]. М. Тажи. һуҙ көрәштереу — орошҡа, өгөт — янауға, дим көсләугә әуерелә, һалдаттар ҡыҫмаға ала башлаһа, илаш-һыҡташ, ҡарғыш китә. Ғ. Хөсәйенов.
ҠЫҪМАҠ (ҡыҫмағы) (Р: нажим; И.: pressure; T: baskı) и.
Ниндәйҙер талап, дәғүә йәки көс, яу менән ирекһеҙләп ҡыҫыу хәле. □ Нажим, притеснение. Ҡыҫмаҡҡа алыныу.
ҠЫҪМАҠҠА АЛЫУ (ҡыҫмаҡҡа ал-) (Р: оцеплять; И.: cordon off; T: sarmak) ҡ.
1. Бер урынға килтереп ҡамау, сығырға ирек бирмәү. □ Оцеплять, окружать, осаждать, блокировать. Дошманды ҡыҫмаҡҡа алыу.
2. кусм. Нимәнелер эшләргә мәжбүр итеү. □ Взять в оборот, поднажать, побудить к действию. Ялҡауҙарҙы ҡыҫмаҡҡа алыу. ■ [Аҡбирҙе:] Солтан тугелме икән шул, хәйерһеҙ? Хөддәһенә сыҡмай ярамаҫ, ҡыҫмаҡҡа алайым әле мин уны. 3. Ураҡсин.
ҠЫҪМАҠЛАУ (ҡыҫмаҡла-) (Р: притеснять; И.: oppress; T: baskı yapmak) ҡ.
Талап, дәғүә йәки көс, яу менән ирекһеҙләп ҡыҫыу; ҡыҫмаҡҡа алыу. □ Притеснять. Эштә ҡыҫмаҡлау. ■ Халыҡ яуға ҡуҙғалып, Яйыҡ ашып, һаҡмар-һыу ярына уҡ килеп еткән баҫҡынсыларҙы ҡыҫмаҡлап ҡыуып ебәрә. Й. Солтанов. Орҡан, йән асыуы менән алғасҡы ғәскәрҙәрҙе ҡыҫмаҡлап, һаман эскә
803