Баш
Рус
Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 804 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠЫҪМА ҠЫҪЫУ
инә бара, уларҙы турап һала, яугирҙары ла батырлыҡта ҡалышмай һуғыша ине. «Алдар менән Зөһрә».
ҠЫҪМА ҠЫҪЫУ (ҡыҫма ҡыҫ-) (Р.: плести циновку; И.: wicker a mat; T.: hasır örmek) ҡ. диал.
Септә үреү. □ Плести циновку. Күмәкләшеп ҡыҫма ҡыҫыу. Ҡыҫма ҡыҫырға барыу.
ҠЫҪМЫР (Р.: жадный; И.: stingy; mean; greedy; T.: açgözlü) с. диал.
Мал-мөлкәтен тотонорға, кешегә бирергә бик ҡыҙғана торған, ҡыҫып тотҡан, үтә һаран; һыҡмыр. □ Жадный, скупой. Ҡыҫмыр ир. ■ [Садиҡов:]Ғүмерҙә булмаған хәл: нисек тиҙ йомшарҙы икән бригадир? Зерә лә ҡыҫмыр, ҡаты кеше, тиҙәр ине. Й. Солтанов.
ҠЫҪРАҠ I с. диал. ҡар. ҡыҫыр. Ҡыҫрак һыйыр.
ҠЫҪРАҠ II (ҡыҫрағы) (Р: конский молодняк; И.: saplings (colts, fillets); T.: tay) u. диал.
1. Йәш йылҡы малы, тай-тулаҡ. □ Конский молодняк. Ҡыҫрактар ойоро. Ҡыҫ-раҡтарҙы ҡыуып ебәреу. Ҡыҫрактарҙы бер урынға йыйыу.
2. Ике йәшлек бейә. □ Двухгодовалая кобыла. Ҡыҫрактар көтөуе.
3. Тана-торпо. □ Двухгодовалые тёлки. Ҡыҫрактарҙы урмандан йыйып алып ҡайтыу.
ҠЫҪТА и. зоол. диал. ҡар. ҡыҫала I, 1. Ҡыҫта ҡыҫҡыстары. Ресторанда ҡыҫта ашау.
ҠЫҪТАҠ (ҡыҫтағы) (Р: притеснение; И.: oppression; T.: baskı) и. иҫк.
Ҡыҫып, ҡыҫтап ирекһеҙләгән, йәберләгән мөнәсәбәт; ҡыҫым. □ Притеснение. Ҡыҫтак куреу. ■ Бикйән ҡышын Бәйембәт ҡартта уҙғарҙы, ҡарттың яҡшылығы арҡаһында ҡыҫтаҡ күрмәне. Әкиәттән.
ҠЫҪТАҠЛАУ (ҡыҫтаҡла-) (Р: принуждать; И.: force; compel; T: zorlamak) ҡ.
Ҡыҫып, ҡыҫтап ирекһеҙләү; көсләү. □ Нажимать на кого, принуждать кого, настаивать на чём. Ҡыҫтаҡлап һойләтеу. Ҡыҫтаҡлап эшләтеү. ■ Турысайҙы ҡыҫ
таҡлап, юрттыра-юрттыра килде [Ырыҫҡол], ҡараңғы төшөугә оло юлдан һулға боролоп, Юшатыр буйындағы Ҡалта ауылына йунәлде. 3. Ураҡсин. Ер аҫты ҡара зиндандан бер көн хан уҙе саҡыртып ала уны [Йәйәуле Мәхмүтте:] «Иң һылыу кинйә ҡыҙымды, ярты ханлығымды бирәм — ярты ғәскәремде ал, ҡаҙаҡ батыры булып ҡал», — тип ҡыҫтаҡлай. Й. Солтанов.
ҠЫҪТАЛДЫРЫУ (ҡыҫталдыр-) ҡ. эйһ. ф. ҡар. ҡыҫталыу 2. безл. от ҡыҫталыу 2. ■ [Раушана:] Ҡыҫталдырҙы, туҙер әмәл юҡ! Б. Рафиҡов.
ҠЫҪТАЛЫУ (ҡыҫтал ) ҡ.
1. төш. ҡар. ҡыҫтау I. страд, от ҡыҫтау I. Ҡыҫталып ҡуйыу. Ҡыҫталып китеү. ■ Уң яҡта — унан-бынан ғына сығарылған, ауырға торған сыуал, турҙә — ҡыҫталып ике кеше генә ятырлыҡ урындыҡ. Н. Мусин. Мостаев та ҡыҫталып, ҡыҫырыҡланып йөрөгәс кенә, бер мөхәррир урынын алды бер гәзит һүнгәс кенә. Ш. Бабич.
2. Кесе ярауға ныҡ етешеү. □ Приспичить по малой нужде. Ҡыҫталып килеу. Ҡыҫталып туҙмәй башлау. ■ «Бәлки, ошо тау-соҡорҙар араһында ҡыҫталып килгән йомошто у шәп булыр», — тип ул [Ишмырҙа Ишбулдин] ситкәрәк китте. Ә. Бикчәнтәев. [Вәзир:] Анау ҡыуаҡ артына барып ҡына киләйемсе, бик ҡыҫталдым. М. Кәрим. Рау-шананың аяҡтары ойоған, етмәһә, ҡыҫталған, шуға ул уҙен ергә төшөрөуҙәрен талап итеп ҡысҡыра башланы. Б. Рафиҡов.
ҠЫҪТАЛЫШЫУ (ҡыҫталыш-) ҡ. урт. ҡар. ҡыҫталыу, взаимн. от ҡыҫталыу. Ҡыҫталышып тороу. ■ Үҙебеҙҙең Ҡыҙыл Армиялар ишектән ҡыҫталышып-ҡыҫталышып инә башланылар. Ғ. Дәүләтшин.
ҠЫҪТАР ТӘҢКӘҺЕ (Р: денежные дары жениха подругам невесты; И.: bridegroom’s pecuniary gifts; T.: gelinin kız arkadaşlarına verilen güvey armağanı) и. этн. диал.
Кейәү тарафынан кәләшенең әхирәттәренә бирелгән аҡсалата бүләктәр. □ Денежные дары жениха подругам невесты. Ҡыҫтар тәңкәһе таратыу. Ҡыҫтар тәңкәһе әҙерләу.
804
инә бара, уларҙы турап һала, яугирҙары ла батырлыҡта ҡалышмай һуғыша ине. «Алдар менән Зөһрә».
ҠЫҪМА ҠЫҪЫУ (ҡыҫма ҡыҫ-) (Р.: плести циновку; И.: wicker a mat; T.: hasır örmek) ҡ. диал.
Септә үреү. □ Плести циновку. Күмәкләшеп ҡыҫма ҡыҫыу. Ҡыҫма ҡыҫырға барыу.
ҠЫҪМЫР (Р.: жадный; И.: stingy; mean; greedy; T.: açgözlü) с. диал.
Мал-мөлкәтен тотонорға, кешегә бирергә бик ҡыҙғана торған, ҡыҫып тотҡан, үтә һаран; һыҡмыр. □ Жадный, скупой. Ҡыҫмыр ир. ■ [Садиҡов:]Ғүмерҙә булмаған хәл: нисек тиҙ йомшарҙы икән бригадир? Зерә лә ҡыҫмыр, ҡаты кеше, тиҙәр ине. Й. Солтанов.
ҠЫҪРАҠ I с. диал. ҡар. ҡыҫыр. Ҡыҫрак һыйыр.
ҠЫҪРАҠ II (ҡыҫрағы) (Р: конский молодняк; И.: saplings (colts, fillets); T.: tay) u. диал.
1. Йәш йылҡы малы, тай-тулаҡ. □ Конский молодняк. Ҡыҫрактар ойоро. Ҡыҫ-раҡтарҙы ҡыуып ебәреу. Ҡыҫрактарҙы бер урынға йыйыу.
2. Ике йәшлек бейә. □ Двухгодовалая кобыла. Ҡыҫрактар көтөуе.
3. Тана-торпо. □ Двухгодовалые тёлки. Ҡыҫрактарҙы урмандан йыйып алып ҡайтыу.
ҠЫҪТА и. зоол. диал. ҡар. ҡыҫала I, 1. Ҡыҫта ҡыҫҡыстары. Ресторанда ҡыҫта ашау.
ҠЫҪТАҠ (ҡыҫтағы) (Р: притеснение; И.: oppression; T.: baskı) и. иҫк.
Ҡыҫып, ҡыҫтап ирекһеҙләгән, йәберләгән мөнәсәбәт; ҡыҫым. □ Притеснение. Ҡыҫтак куреу. ■ Бикйән ҡышын Бәйембәт ҡартта уҙғарҙы, ҡарттың яҡшылығы арҡаһында ҡыҫтаҡ күрмәне. Әкиәттән.
ҠЫҪТАҠЛАУ (ҡыҫтаҡла-) (Р: принуждать; И.: force; compel; T: zorlamak) ҡ.
Ҡыҫып, ҡыҫтап ирекһеҙләү; көсләү. □ Нажимать на кого, принуждать кого, настаивать на чём. Ҡыҫтаҡлап һойләтеу. Ҡыҫтаҡлап эшләтеү. ■ Турысайҙы ҡыҫ
таҡлап, юрттыра-юрттыра килде [Ырыҫҡол], ҡараңғы төшөугә оло юлдан һулға боролоп, Юшатыр буйындағы Ҡалта ауылына йунәлде. 3. Ураҡсин. Ер аҫты ҡара зиндандан бер көн хан уҙе саҡыртып ала уны [Йәйәуле Мәхмүтте:] «Иң һылыу кинйә ҡыҙымды, ярты ханлығымды бирәм — ярты ғәскәремде ал, ҡаҙаҡ батыры булып ҡал», — тип ҡыҫтаҡлай. Й. Солтанов.
ҠЫҪТАЛДЫРЫУ (ҡыҫталдыр-) ҡ. эйһ. ф. ҡар. ҡыҫталыу 2. безл. от ҡыҫталыу 2. ■ [Раушана:] Ҡыҫталдырҙы, туҙер әмәл юҡ! Б. Рафиҡов.
ҠЫҪТАЛЫУ (ҡыҫтал ) ҡ.
1. төш. ҡар. ҡыҫтау I. страд, от ҡыҫтау I. Ҡыҫталып ҡуйыу. Ҡыҫталып китеү. ■ Уң яҡта — унан-бынан ғына сығарылған, ауырға торған сыуал, турҙә — ҡыҫталып ике кеше генә ятырлыҡ урындыҡ. Н. Мусин. Мостаев та ҡыҫталып, ҡыҫырыҡланып йөрөгәс кенә, бер мөхәррир урынын алды бер гәзит һүнгәс кенә. Ш. Бабич.
2. Кесе ярауға ныҡ етешеү. □ Приспичить по малой нужде. Ҡыҫталып килеу. Ҡыҫталып туҙмәй башлау. ■ «Бәлки, ошо тау-соҡорҙар араһында ҡыҫталып килгән йомошто у шәп булыр», — тип ул [Ишмырҙа Ишбулдин] ситкәрәк китте. Ә. Бикчәнтәев. [Вәзир:] Анау ҡыуаҡ артына барып ҡына киләйемсе, бик ҡыҫталдым. М. Кәрим. Рау-шананың аяҡтары ойоған, етмәһә, ҡыҫталған, шуға ул уҙен ергә төшөрөуҙәрен талап итеп ҡысҡыра башланы. Б. Рафиҡов.
ҠЫҪТАЛЫШЫУ (ҡыҫталыш-) ҡ. урт. ҡар. ҡыҫталыу, взаимн. от ҡыҫталыу. Ҡыҫталышып тороу. ■ Үҙебеҙҙең Ҡыҙыл Армиялар ишектән ҡыҫталышып-ҡыҫталышып инә башланылар. Ғ. Дәүләтшин.
ҠЫҪТАР ТӘҢКӘҺЕ (Р: денежные дары жениха подругам невесты; И.: bridegroom’s pecuniary gifts; T.: gelinin kız arkadaşlarına verilen güvey armağanı) и. этн. диал.
Кейәү тарафынан кәләшенең әхирәттәренә бирелгән аҡсалата бүләктәр. □ Денежные дары жениха подругам невесты. Ҡыҫтар тәңкәһе таратыу. Ҡыҫтар тәңкәһе әҙерләу.
804