Баш
Рус
Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 812 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҡыҫынҡылыҡ
ярҙам итеу йөҙөнән колхоздарҙа дөйөм туҡланыу урындары ойоштороласаҡ. Ф. Әсәнов. [Корбанғәле:] Мин Хәлфетдин куршегә һуғылып киләйем. Ул ҡыҫылып торһа ла, ҡыҫынҡы уҡ тормай. М. Кәрим. Балабдшнәктәрҙе Олобәшнәк бейҙәре лә, бейҙәренең олуғбейе лә бик ҡыҫынҡы, илау-һыҡтаулы йәшәткән, ти. «Уҙаҡ менән Ту-ҙаҡ — Балабәшнәк ярсығы». Бәғзеләре һатып алырға аҡсалары юҡтары, утә ҡыҫынҡы ғумер иткәндәре — ғәҙәттәгесә бушлай тумыра торған тоҙҙарын шул тау-кулдәрҙән урлап алмаҡ булдылар. Ғ. Хөсәйенов.
2. Бик аҙ, наҡыҫ (ваҡытҡа ҡарата).
□ Мало (о времени). Ваҡыт бик ҡыҫынҡы. ■ Эш көнө ҡыҫынҡы тугел. Ә. Хәкимов. Черновтың ваҡыты ҡыҫынҡы ине, шикелле, ҡапыл ғына булдерә һалды. Р. Байымов. Ваҡыт ҡыҫынҡы булыуы сәбәпле, артабанғы ваҡиғалар йәнһурәттәгесәрәк килеп сыҡты. М. Садыҡова.
ҠЫҪЫНҠЫЛЫҠ (ҡыҫынҡылығы) (Р.: теснота; И.: congestion; squeeze; tightness; T.: darlık) и.
1. Tap, ҡыҫынҡы хәл. □ Теснота, давка. Булмә ҡыҫынҡылығы. ■ Мал ишле булһа ла, [аҙбарҙа] ҡыҫынҡылыҡ артыҡ һиҙелмәй. Яр. Вәлиев. Йоҡлар урындары сымылдыҡ менән буленгән, тәғәмләнер ерҙәре урындыҡ менән генә сикләнгән тар өйҙә көн итһәләр ҙә, [Шәрифйән менән Нурбикә] ҡыҫынҡылыҡты тоймай татыу, берҙәм йәшәнеләр. X. Тапаҡов.
2. Ирек, хоҡуҡ йәһәтенән сикле хәл.
□ Гнёт, угнетение, эксплуатация. М һәҙиә Дәуләтшина, мәҫәлән, «Ырғыҙ»ҙы рухи һәм матди ҡыҫынҡылыҡтарҙа яҙа. Ф. Кузбәков.
3. кусм. Кәрәк-яраҡ йәһәтенән етешһеҙ хәл, етешһеҙлек. □ Стеснённость, затруднение, недостаток, нехватка (в материальном положении). Аҡса яғынан ҡыҫынҡылыҡ куреу. Я Казак депутаттар линия хеҙмәтенең ауырлығына, көнкуреш ҡыҫынҡылығына, ер аҙлығына зарланды. Ғ. Хөсәйенов. Белла уҙе тәрбиәләнеп уҫкән ғаиләне һәр яҡтан ка
мил һәм бәхетле тип уйлай ине: бөтәһе лә һау-сәләмәттәр, уҙ-ара татыуҙар. Улар бер ваҡытта ла мохтажлыҡ йәки ҡыҫынҡылыҡ тигәнде белмәне. М. Садыҡова. Был теләкте [тыныс көндәрҙең ҡәҙерен белеуҙе] хатта эштең ауырлығы, арыу һәм ашау -эсеугә ҡыҫынҡылыҡ та тыйып тора алмай ине. Н. Мусин.
ҠЫҪЫП-ҠЫМТЫП (Р: поджав; И.: pressing; T: yumruğunu/ dişlerini sıkarak) р.
Ныҡ итеп йомоп, ҡыҫа тотоп. □ Поджав. Иренен ҡыҫып-ҡымтып, өндәшмәй тора.
ҠЫҪЫР (Р: яловый; И.: barren; Т: kısır) с.
1. Тейешле ваҡытында быуаҙымаған (һыйыр, һарыҡ, кәзә һ. б. ҡарата). □ Яловая; нежерёбая (о кобыле)', нестельная (о корове)', бесплодный. Ҡыҫыр һыйыр. Ҡыҫыр һарыҡ. Ҡыҫыр булыу. М [Ҡарасәс — атаһына:] Беҙҙән һуңғы ҡыҙыңды, ҡыҫыр ҡалған бейәләй, ҡайырмаған төйәләй, илдән илде аралап, илдән яҡшы куренһә, алып шуға бирерһең. «Буҙйегет». • Ҡыҙҙар кейенгәнсе, ҡыҫыр һыйыр быҙаулар. Мәҡәл. Ҡыҫыр тауыҡ куп ҡытаҡлай. Мәҡәл. Ҡыҫыр һарыҡ куп баҡырыр. Мәҡәл. Ҡыҫыр һыйырҙан һөт көтмә. Мәҡәл.
2. Түлһеҙ (ҡатынға ҡарата). □ Бесплодная (о женщине). М Сәрбиямал ғумерлек ҡыҫыр ҡатын булды. 3. Биишева. [Дионис — Зевсҡа:] Буш бокалды ҡулда шулай тотоу — ҡыҫыр ҡатын менән йәшәу кеуек. М. Кәрим. • Ҡыҫыр ҡатындан бала таптырма. Мәҡәл. Ярлы булыр егеткә ҡазалы мал тап булыр, яңғыҙ булыр егеткә ҡыҫыр ҡатын тап булыр. Мәҡәл.
3. Орлоҡ бирмәгән, орлоҡһоҙ. □ Пустой, холостой. Ҡыҫыр башаҡ. Ҡыҫыр сәскәле булыу. ■ Ҡыҫыр башаҡ ҡупшыланып башын куккә кутәрә, ә кешеләр уны куреп көлөп кенә утәләр. С. Ҡудаш. Ҡыҫыр башаҡ урмаҫ был Ай-Ураҡ, буш һандалға һуҡмаҫ был Сукеш! Р. Ғарипов. Саяф, урынынан тороп, ҡыҫыр лимон ағасы янына, Ғәлимәнең ҡаршыһына килеп баҫты. Т. Ғарипова.
812
ярҙам итеу йөҙөнән колхоздарҙа дөйөм туҡланыу урындары ойоштороласаҡ. Ф. Әсәнов. [Корбанғәле:] Мин Хәлфетдин куршегә һуғылып киләйем. Ул ҡыҫылып торһа ла, ҡыҫынҡы уҡ тормай. М. Кәрим. Балабдшнәктәрҙе Олобәшнәк бейҙәре лә, бейҙәренең олуғбейе лә бик ҡыҫынҡы, илау-һыҡтаулы йәшәткән, ти. «Уҙаҡ менән Ту-ҙаҡ — Балабәшнәк ярсығы». Бәғзеләре һатып алырға аҡсалары юҡтары, утә ҡыҫынҡы ғумер иткәндәре — ғәҙәттәгесә бушлай тумыра торған тоҙҙарын шул тау-кулдәрҙән урлап алмаҡ булдылар. Ғ. Хөсәйенов.
2. Бик аҙ, наҡыҫ (ваҡытҡа ҡарата).
□ Мало (о времени). Ваҡыт бик ҡыҫынҡы. ■ Эш көнө ҡыҫынҡы тугел. Ә. Хәкимов. Черновтың ваҡыты ҡыҫынҡы ине, шикелле, ҡапыл ғына булдерә һалды. Р. Байымов. Ваҡыт ҡыҫынҡы булыуы сәбәпле, артабанғы ваҡиғалар йәнһурәттәгесәрәк килеп сыҡты. М. Садыҡова.
ҠЫҪЫНҠЫЛЫҠ (ҡыҫынҡылығы) (Р.: теснота; И.: congestion; squeeze; tightness; T.: darlık) и.
1. Tap, ҡыҫынҡы хәл. □ Теснота, давка. Булмә ҡыҫынҡылығы. ■ Мал ишле булһа ла, [аҙбарҙа] ҡыҫынҡылыҡ артыҡ һиҙелмәй. Яр. Вәлиев. Йоҡлар урындары сымылдыҡ менән буленгән, тәғәмләнер ерҙәре урындыҡ менән генә сикләнгән тар өйҙә көн итһәләр ҙә, [Шәрифйән менән Нурбикә] ҡыҫынҡылыҡты тоймай татыу, берҙәм йәшәнеләр. X. Тапаҡов.
2. Ирек, хоҡуҡ йәһәтенән сикле хәл.
□ Гнёт, угнетение, эксплуатация. М һәҙиә Дәуләтшина, мәҫәлән, «Ырғыҙ»ҙы рухи һәм матди ҡыҫынҡылыҡтарҙа яҙа. Ф. Кузбәков.
3. кусм. Кәрәк-яраҡ йәһәтенән етешһеҙ хәл, етешһеҙлек. □ Стеснённость, затруднение, недостаток, нехватка (в материальном положении). Аҡса яғынан ҡыҫынҡылыҡ куреу. Я Казак депутаттар линия хеҙмәтенең ауырлығына, көнкуреш ҡыҫынҡылығына, ер аҙлығына зарланды. Ғ. Хөсәйенов. Белла уҙе тәрбиәләнеп уҫкән ғаиләне һәр яҡтан ка
мил һәм бәхетле тип уйлай ине: бөтәһе лә һау-сәләмәттәр, уҙ-ара татыуҙар. Улар бер ваҡытта ла мохтажлыҡ йәки ҡыҫынҡылыҡ тигәнде белмәне. М. Садыҡова. Был теләкте [тыныс көндәрҙең ҡәҙерен белеуҙе] хатта эштең ауырлығы, арыу һәм ашау -эсеугә ҡыҫынҡылыҡ та тыйып тора алмай ине. Н. Мусин.
ҠЫҪЫП-ҠЫМТЫП (Р: поджав; И.: pressing; T: yumruğunu/ dişlerini sıkarak) р.
Ныҡ итеп йомоп, ҡыҫа тотоп. □ Поджав. Иренен ҡыҫып-ҡымтып, өндәшмәй тора.
ҠЫҪЫР (Р: яловый; И.: barren; Т: kısır) с.
1. Тейешле ваҡытында быуаҙымаған (һыйыр, һарыҡ, кәзә һ. б. ҡарата). □ Яловая; нежерёбая (о кобыле)', нестельная (о корове)', бесплодный. Ҡыҫыр һыйыр. Ҡыҫыр һарыҡ. Ҡыҫыр булыу. М [Ҡарасәс — атаһына:] Беҙҙән һуңғы ҡыҙыңды, ҡыҫыр ҡалған бейәләй, ҡайырмаған төйәләй, илдән илде аралап, илдән яҡшы куренһә, алып шуға бирерһең. «Буҙйегет». • Ҡыҙҙар кейенгәнсе, ҡыҫыр һыйыр быҙаулар. Мәҡәл. Ҡыҫыр тауыҡ куп ҡытаҡлай. Мәҡәл. Ҡыҫыр һарыҡ куп баҡырыр. Мәҡәл. Ҡыҫыр һыйырҙан һөт көтмә. Мәҡәл.
2. Түлһеҙ (ҡатынға ҡарата). □ Бесплодная (о женщине). М Сәрбиямал ғумерлек ҡыҫыр ҡатын булды. 3. Биишева. [Дионис — Зевсҡа:] Буш бокалды ҡулда шулай тотоу — ҡыҫыр ҡатын менән йәшәу кеуек. М. Кәрим. • Ҡыҫыр ҡатындан бала таптырма. Мәҡәл. Ярлы булыр егеткә ҡазалы мал тап булыр, яңғыҙ булыр егеткә ҡыҫыр ҡатын тап булыр. Мәҡәл.
3. Орлоҡ бирмәгән, орлоҡһоҙ. □ Пустой, холостой. Ҡыҫыр башаҡ. Ҡыҫыр сәскәле булыу. ■ Ҡыҫыр башаҡ ҡупшыланып башын куккә кутәрә, ә кешеләр уны куреп көлөп кенә утәләр. С. Ҡудаш. Ҡыҫыр башаҡ урмаҫ был Ай-Ураҡ, буш һандалға һуҡмаҫ был Сукеш! Р. Ғарипов. Саяф, урынынан тороп, ҡыҫыр лимон ағасы янына, Ғәлимәнең ҡаршыһына килеп баҫты. Т. Ғарипова.
812