Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VI. 157 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
МАЙ
11. миф. Мифологияла әруахтарҙы «ашатыу» өсөн ҡулланылған әйбер. □ Масло (пища для духов предков.) ■ Йома көнө әруахтар өсөн май еҫе сығарыр кәрәк. «Башҡорттарҙың им-том китабы»нан.
♦ Айыу майы һөртөү кеше нәмәһен һорамайынса алыу; урлау. □ Украсть. ■ Ваһап ҡарттың тәпеһенә төшкән айыуға Әх-мәдиҙең [айыу майы һөртөуе] тураһында киске уйын ваҡытында һуҙ сыҡҡас,.. ике бур тураһындағы әкиәтте һөйләй. «Ағиҙел», № 11, 2011. Гөлғәйшә ҡарсыҡты кем белмәҫ тиһең. Етмешкә етһә лә, баҙарҙағы алыпһатарҙарҙың ваҡ-төйәк тауарына «айыу майы һөртөргә» йыбанмай әле. «Ағиҙел», № 3, 2012. Ауыҙыңа бал да май яҡшы хәбәр килтергән кешегә әйтелә. □ Ответное благо-желание. Ауыҙы тулы май булһын муллыҡ, байлыҡ теләп әйтелә. □ Пожелание богатства и изобилия. Донъяң бөтөн, ауыҙың тулы май булһын тигән теләктә ҡалабыҙ. Елеккә май тиртеү көсләнеү, хәлләнеү. □ Набраться сил. Елек майына үтеү {йәки төшөү)
1) бөтә тәнгә үтеп инеү (һыуыҡ хаҡында). □ Пробрать до мозга костей. ■ Һыуыҡ елек майҙарына тиклем утеп ингән. 3. Биишева;
2) Хис-тойғоға ныҡ тәьҫир итеү. □ Производить сильное впечатление. Елек майын һурыу кемдеңдер теңкәһенә тейеү, ялҡытыу, маҙалап хәлен алыу. □ Тянуть жилы из кого-л.; надоедать. ■ [Шәурә:] Ауыр тормош йәнемде лә туктерҙе, елек майымды ла һурҙы. М. Буранғолов. Елек майы һыҙылыу {йәки һыҙыу) көслө ауыртыныу, һыҙланыу (тойғо тураһында). □ Чувствовать жгучую боль (о чувствах). Йөрәк майым бик ҡәҙерле, ғәзиз булған кеше, нәмә тураһында әйтелә;ҡәҙерлем. □ Кто-л.иличто-л.очень близкое; дорогой. ■ Был юлы иһә Карамдың тантаналы-етди ҡиәфәтенән, серле йылмайыу ынан уҡ йомошоноң мөһимлеген аңланы [Фәсхетдин Фәтхетдинович:] «Рәхим ит, йөрәк майым», — тип илтифат белдерҙе. Ә. Хәкимов. [Егет — толпарға:] Әллә ҡайҙан уҡ аяҡ тауышымды танып, көмөш тояҡтарын супсанлатып, хәбәр биреп килә
бит, йөрәк майғынам. Й. Солтанов. Йөрәк майы һыҙылыу {йәки һыҙыу) әрнеү хисе уятыу, әрнетеү. □ Чувствовать боль, горечь. ■ Ҡамыт бауын ялғай-ялғай һыҙыла йөрәк майҙары. Халыҡ йырынан. Кәзә майын сығарыу 1) беләк итен киҫә һуғып ҡабартыу. □ Резким ударом выпучивать бицепсы; 2) ауыр эш менән хәлдән тайҙырыу, яфалау. □ Уморить, измотать (тяжёлой работой). Май ашаған бесәй кеүек {йәки һымаҡ) ғәйебен йәшерергә тырышып, шым ғына йөрөгән кешегә ҡарата әйтелә. □ соотв. Как кот, объевшийся сливок. ■ Май ашаған бесәй кеуек ялтыраша куҙҙәре. Таҡмаҡ. Май бөрөү 1) бик ныҡ һимереү. □ Толстеть, ожиреть, располнеть. // Ожирение. ■ Арғынбаев әлеге хәленән, урынынан, уҙен көтөп алып ҡаршылауҙарынан ҡәнәғәт ине. Май бөргән куҙҙәре куңелле йылтыраны. Д. Бүләков. Иҫәкәй тархандың тауышы май бөргән тамағынан шыйылдабыраҡ сыға. Н. Мусин; 2) үтә ныҡ байып һарана-йыу. □ Становиться жадным. Майҙа {йәки май эсендә, майҙа-балда, май-балда) йөҙөү рәхәт тормошта йәшәү. □ Хорошо жить; как у Христа за пазухой. Майҙа йөҙгән кеуек йәшәу. Май кеүек иреү 1) һыуыҡтан йылыға ингәс, рәхәтлек кисереү. □ Испытывать чувство удовольствия от тепла; 2) йылы һүҙҙән рәхәтләнеп ирәйеү. □ Блаженствовать от тёплых слов. ■ Маҡтауҙы яратҡан Аралбайҙың куңеле май кеуек иреп китте. Ш. Шәһәр. Май ҡабыу бер һүҙ ҙә әйтмәү, өндәшмәү. □ Молчать. ■ Ислам, һин минең Билал исемем тураһында май ҡап. А. Таһиров. Шунан, башын сайҡап, әйтеп ҡуйҙы Майтап [куршеһенә:] Тын бул инде — май ҡап! Р. Назаров. Майһыҙ ҡалаҡ ауыҙҙы йырта кешенең күңелен күрмәйенсә, йомошто йомошлап булмай, тигән мәғәнәлә әйтелә. □ соотв. Сухая ложка рот дерёт. Май һымаҡ йомшарыу, май кеүек булыу үҙгәреп, ыңғайға килеү; йомшарыу, баҫылыу (кешегә ҡарата). □ Смягчиться, смириться, стать податливым. Атаһы аҙыраҡ эләктергәйне, хәҙер май кеуек булып
157
11. миф. Мифологияла әруахтарҙы «ашатыу» өсөн ҡулланылған әйбер. □ Масло (пища для духов предков.) ■ Йома көнө әруахтар өсөн май еҫе сығарыр кәрәк. «Башҡорттарҙың им-том китабы»нан.
♦ Айыу майы һөртөү кеше нәмәһен һорамайынса алыу; урлау. □ Украсть. ■ Ваһап ҡарттың тәпеһенә төшкән айыуға Әх-мәдиҙең [айыу майы һөртөуе] тураһында киске уйын ваҡытында һуҙ сыҡҡас,.. ике бур тураһындағы әкиәтте һөйләй. «Ағиҙел», № 11, 2011. Гөлғәйшә ҡарсыҡты кем белмәҫ тиһең. Етмешкә етһә лә, баҙарҙағы алыпһатарҙарҙың ваҡ-төйәк тауарына «айыу майы һөртөргә» йыбанмай әле. «Ағиҙел», № 3, 2012. Ауыҙыңа бал да май яҡшы хәбәр килтергән кешегә әйтелә. □ Ответное благо-желание. Ауыҙы тулы май булһын муллыҡ, байлыҡ теләп әйтелә. □ Пожелание богатства и изобилия. Донъяң бөтөн, ауыҙың тулы май булһын тигән теләктә ҡалабыҙ. Елеккә май тиртеү көсләнеү, хәлләнеү. □ Набраться сил. Елек майына үтеү {йәки төшөү)
1) бөтә тәнгә үтеп инеү (һыуыҡ хаҡында). □ Пробрать до мозга костей. ■ Һыуыҡ елек майҙарына тиклем утеп ингән. 3. Биишева;
2) Хис-тойғоға ныҡ тәьҫир итеү. □ Производить сильное впечатление. Елек майын һурыу кемдеңдер теңкәһенә тейеү, ялҡытыу, маҙалап хәлен алыу. □ Тянуть жилы из кого-л.; надоедать. ■ [Шәурә:] Ауыр тормош йәнемде лә туктерҙе, елек майымды ла һурҙы. М. Буранғолов. Елек майы һыҙылыу {йәки һыҙыу) көслө ауыртыныу, һыҙланыу (тойғо тураһында). □ Чувствовать жгучую боль (о чувствах). Йөрәк майым бик ҡәҙерле, ғәзиз булған кеше, нәмә тураһында әйтелә;ҡәҙерлем. □ Кто-л.иличто-л.очень близкое; дорогой. ■ Был юлы иһә Карамдың тантаналы-етди ҡиәфәтенән, серле йылмайыу ынан уҡ йомошоноң мөһимлеген аңланы [Фәсхетдин Фәтхетдинович:] «Рәхим ит, йөрәк майым», — тип илтифат белдерҙе. Ә. Хәкимов. [Егет — толпарға:] Әллә ҡайҙан уҡ аяҡ тауышымды танып, көмөш тояҡтарын супсанлатып, хәбәр биреп килә
бит, йөрәк майғынам. Й. Солтанов. Йөрәк майы һыҙылыу {йәки һыҙыу) әрнеү хисе уятыу, әрнетеү. □ Чувствовать боль, горечь. ■ Ҡамыт бауын ялғай-ялғай һыҙыла йөрәк майҙары. Халыҡ йырынан. Кәзә майын сығарыу 1) беләк итен киҫә һуғып ҡабартыу. □ Резким ударом выпучивать бицепсы; 2) ауыр эш менән хәлдән тайҙырыу, яфалау. □ Уморить, измотать (тяжёлой работой). Май ашаған бесәй кеүек {йәки һымаҡ) ғәйебен йәшерергә тырышып, шым ғына йөрөгән кешегә ҡарата әйтелә. □ соотв. Как кот, объевшийся сливок. ■ Май ашаған бесәй кеуек ялтыраша куҙҙәре. Таҡмаҡ. Май бөрөү 1) бик ныҡ һимереү. □ Толстеть, ожиреть, располнеть. // Ожирение. ■ Арғынбаев әлеге хәленән, урынынан, уҙен көтөп алып ҡаршылауҙарынан ҡәнәғәт ине. Май бөргән куҙҙәре куңелле йылтыраны. Д. Бүләков. Иҫәкәй тархандың тауышы май бөргән тамағынан шыйылдабыраҡ сыға. Н. Мусин; 2) үтә ныҡ байып һарана-йыу. □ Становиться жадным. Майҙа {йәки май эсендә, майҙа-балда, май-балда) йөҙөү рәхәт тормошта йәшәү. □ Хорошо жить; как у Христа за пазухой. Майҙа йөҙгән кеуек йәшәу. Май кеүек иреү 1) һыуыҡтан йылыға ингәс, рәхәтлек кисереү. □ Испытывать чувство удовольствия от тепла; 2) йылы һүҙҙән рәхәтләнеп ирәйеү. □ Блаженствовать от тёплых слов. ■ Маҡтауҙы яратҡан Аралбайҙың куңеле май кеуек иреп китте. Ш. Шәһәр. Май ҡабыу бер һүҙ ҙә әйтмәү, өндәшмәү. □ Молчать. ■ Ислам, һин минең Билал исемем тураһында май ҡап. А. Таһиров. Шунан, башын сайҡап, әйтеп ҡуйҙы Майтап [куршеһенә:] Тын бул инде — май ҡап! Р. Назаров. Майһыҙ ҡалаҡ ауыҙҙы йырта кешенең күңелен күрмәйенсә, йомошто йомошлап булмай, тигән мәғәнәлә әйтелә. □ соотв. Сухая ложка рот дерёт. Май һымаҡ йомшарыу, май кеүек булыу үҙгәреп, ыңғайға килеү; йомшарыу, баҫылыу (кешегә ҡарата). □ Смягчиться, смириться, стать податливым. Атаһы аҙыраҡ эләктергәйне, хәҙер май кеуек булып
157