Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VI. 347 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
МОРФЕМА
4. кусм. диал. Оя яһап урынлашыу. □ Гнездоваться. // Гнездование. Ҡыйыҡҡа кугарсендәр моронлаған. Беҙҙең кул буйына бер пар аҡҡоштар моронлаған.
МОРОНСА и. диал. ҡар. морондоҡ I. Эткә моронса кейҙереу. Моронсаһын сис-тереу. Моронсаһы төшөп ҡалған.
МОРОН СИГЕ (Р.: храп; И.: stertor; Т.: burun ucu) и. анат.
Морон сиге (хайуандарҙа). □ Храп (нижняя и средняя часть переносья у животных). Морон сиге кимерсәге. Башмаҡтың морон сигендә ҡашҡаһы бар.
МОРОНҪА и. диал. ҡар. морондоҡ I. Моронҫа ҡуйыу. Быҙау моронҫаһы. Эт мо-ронҫаһы. Эткә кундән моронҫа тегеп кейҙереу.
МОРОН ТӨРТӨҮ (морон торт-) (Р: взойти; И.: germinate; T.: filizlenmek) ҡ.
1. Шытып сығыу. □ Взойти, прорасти (о ростках растений). ■ Ағастар бөрөләнгән, ҡоштар оя яһаған, умырзаялар морон төртөп сыҡҡан. И. Абдуллин. Бәпес кенә кук уләндәр сығып килә морон төртөп. А. Игебаев. Унан әрселгән урындарҙы ап-аҡ умырзая сәскәләре ябып алған, ҡаулан аҫтынан уләндәр морон төртә башлаған. Н. Мусин.
2. диал. Йомортҡа ҡабығын эстән тишеп, морон күрһәтеү; моронлау (сығып килгән ҡош балаһына ҡарата). □ Вылупляться, трескаться перед вылуплением птенца (о скорлупе яйца). Ҡаҙ бәпкәләре морон төртә башлаған. Себештәр морон төртөп бөттө.
3. кусм. Кемдеңдер ярҙамына таяныу; кемгәлер һыйыныу. □ Надеяться на чью-то помощь или защиту; положиться на кого-то. ■ Ғәйсәрҙең морон төртөр урыны ла юҡ бит әле бөгөн. Н. Мусин. Ҡыҙҙарҙың да рәт-сираты, морон төртөр урыны юҡтыр инде. «Киске Өфө», № 11, 2012.
МОРОНҺА и. диал. ҡар. морондоҡ I. Моронһа кейҙереу. Тимерсыбыҡтан эшләнгән моронһа. Башмаҡтың моронһаһы төшөп ҡалған.
МОРОНҺАҠ (моронһағы) и. диал. ҡар. морондоҡ I, 3. Кун моронһаҡ. Сын
йыр моронһаҡ. Моронһаҡ эшләп кейҙереу. ■ [Атаһы - улына:] Башмаҡҡа моронһаҡ кейҙереп ҡуй, әсәһен имеп йөрөмәһен. М. Тажи.
МОРОНҺАЛЫҠ (моронһалығы) (Р: намордник; И.: muzzle; T.: burunsalık) и. диал.
Йүгәндең морон өҫтөнән арҡыры торған өлөшө. □ Намордник (поперечный ремень конской узды). Атҡа моронһалыҡ кейҙереу. Аттың моронһалығын систереу.
МОРС [рус.] (Р: морс; И.: fruit drink / water; T: meyve suyu) u.
Емеш-еләк һутынан яһалған һалҡын эсемлек. □ Морс. Еләк морсы. Морс эсеу. Морс яһау. Морс әҙерләп биреу.
МОРТ [фарс. и. иҫк. ҡар. мыйыҡ 1. Мортты ҡырыу. Морт ебәреу. Морто оҙонайған. ■ Арыҡланған, кипкән, хәле киткән, нәжес-бысраҡ ҡатҡан мортона. Ш. Бабич. • Мортона асыуы килеп йөрөгәндә, һаҡал сыҡҡан. Әйтем.
МОРТИРА [рус. < гол. mortier] (Р: мортира; И.: mortar; T: havan) и. хәрби.
Нығытмаларҙы емертеү өсөн тәғәйенләнгән ҡыҫҡа кәбәкле туп. □ Мортира. / Мортирный. Ялан мортираһы. Яр буйы мортираһы. ■ Йунәлеште салыштырып атҡан мортира снарядтары төшөп ярылды. А. Таһиров. Тупсы Пётр Алексеевич туп, мортиралар менән атышты алдағы һырттан башламаҡ булды. Ғ. Хөсәйенов.
МОРФ [рус. < гр. тогрһё ‘ҡалып’] (Р: морф; И.: morph; T: morf) и. лингв.
һүҙ формаһының иң бәләкәй өлөшө. □ Морф. Морфтарҙы билдәләу. Морфтарҙы өйрәнеу.
МОРФЕМА [рус. < гр. тогрһё ‘ҡалып’] (Р: морфема; И.: morpheme; T: morfem) и. лингв.
Һүҙҙең лексик йәки грамматик мәғәнәгә эйә булған иң бәләкәй киҫәге (мәҫәлән, тамыр, ялғау). □ Морфема. Тамыр морфема. Синтаксик морфема. Һуҙҙең морфемаларын билдәләу. Тамыр — һуҙҙең лексик мәғәнәһенә эйә булған морфема. ■ Атаманың варианттары төрлө (фонетика, морфема, һуҙ һәм һуҙбәйләнеш) кимәлдә ҡаралһа, маҡсатҡа ярашлы була. А. Камалов.
347
4. кусм. диал. Оя яһап урынлашыу. □ Гнездоваться. // Гнездование. Ҡыйыҡҡа кугарсендәр моронлаған. Беҙҙең кул буйына бер пар аҡҡоштар моронлаған.
МОРОНСА и. диал. ҡар. морондоҡ I. Эткә моронса кейҙереу. Моронсаһын сис-тереу. Моронсаһы төшөп ҡалған.
МОРОН СИГЕ (Р.: храп; И.: stertor; Т.: burun ucu) и. анат.
Морон сиге (хайуандарҙа). □ Храп (нижняя и средняя часть переносья у животных). Морон сиге кимерсәге. Башмаҡтың морон сигендә ҡашҡаһы бар.
МОРОНҪА и. диал. ҡар. морондоҡ I. Моронҫа ҡуйыу. Быҙау моронҫаһы. Эт мо-ронҫаһы. Эткә кундән моронҫа тегеп кейҙереу.
МОРОН ТӨРТӨҮ (морон торт-) (Р: взойти; И.: germinate; T.: filizlenmek) ҡ.
1. Шытып сығыу. □ Взойти, прорасти (о ростках растений). ■ Ағастар бөрөләнгән, ҡоштар оя яһаған, умырзаялар морон төртөп сыҡҡан. И. Абдуллин. Бәпес кенә кук уләндәр сығып килә морон төртөп. А. Игебаев. Унан әрселгән урындарҙы ап-аҡ умырзая сәскәләре ябып алған, ҡаулан аҫтынан уләндәр морон төртә башлаған. Н. Мусин.
2. диал. Йомортҡа ҡабығын эстән тишеп, морон күрһәтеү; моронлау (сығып килгән ҡош балаһына ҡарата). □ Вылупляться, трескаться перед вылуплением птенца (о скорлупе яйца). Ҡаҙ бәпкәләре морон төртә башлаған. Себештәр морон төртөп бөттө.
3. кусм. Кемдеңдер ярҙамына таяныу; кемгәлер һыйыныу. □ Надеяться на чью-то помощь или защиту; положиться на кого-то. ■ Ғәйсәрҙең морон төртөр урыны ла юҡ бит әле бөгөн. Н. Мусин. Ҡыҙҙарҙың да рәт-сираты, морон төртөр урыны юҡтыр инде. «Киске Өфө», № 11, 2012.
МОРОНҺА и. диал. ҡар. морондоҡ I. Моронһа кейҙереу. Тимерсыбыҡтан эшләнгән моронһа. Башмаҡтың моронһаһы төшөп ҡалған.
МОРОНҺАҠ (моронһағы) и. диал. ҡар. морондоҡ I, 3. Кун моронһаҡ. Сын
йыр моронһаҡ. Моронһаҡ эшләп кейҙереу. ■ [Атаһы - улына:] Башмаҡҡа моронһаҡ кейҙереп ҡуй, әсәһен имеп йөрөмәһен. М. Тажи.
МОРОНҺАЛЫҠ (моронһалығы) (Р: намордник; И.: muzzle; T.: burunsalık) и. диал.
Йүгәндең морон өҫтөнән арҡыры торған өлөшө. □ Намордник (поперечный ремень конской узды). Атҡа моронһалыҡ кейҙереу. Аттың моронһалығын систереу.
МОРС [рус.] (Р: морс; И.: fruit drink / water; T: meyve suyu) u.
Емеш-еләк һутынан яһалған һалҡын эсемлек. □ Морс. Еләк морсы. Морс эсеу. Морс яһау. Морс әҙерләп биреу.
МОРТ [фарс. и. иҫк. ҡар. мыйыҡ 1. Мортты ҡырыу. Морт ебәреу. Морто оҙонайған. ■ Арыҡланған, кипкән, хәле киткән, нәжес-бысраҡ ҡатҡан мортона. Ш. Бабич. • Мортона асыуы килеп йөрөгәндә, һаҡал сыҡҡан. Әйтем.
МОРТИРА [рус. < гол. mortier] (Р: мортира; И.: mortar; T: havan) и. хәрби.
Нығытмаларҙы емертеү өсөн тәғәйенләнгән ҡыҫҡа кәбәкле туп. □ Мортира. / Мортирный. Ялан мортираһы. Яр буйы мортираһы. ■ Йунәлеште салыштырып атҡан мортира снарядтары төшөп ярылды. А. Таһиров. Тупсы Пётр Алексеевич туп, мортиралар менән атышты алдағы һырттан башламаҡ булды. Ғ. Хөсәйенов.
МОРФ [рус. < гр. тогрһё ‘ҡалып’] (Р: морф; И.: morph; T: morf) и. лингв.
һүҙ формаһының иң бәләкәй өлөшө. □ Морф. Морфтарҙы билдәләу. Морфтарҙы өйрәнеу.
МОРФЕМА [рус. < гр. тогрһё ‘ҡалып’] (Р: морфема; И.: morpheme; T: morfem) и. лингв.
Һүҙҙең лексик йәки грамматик мәғәнәгә эйә булған иң бәләкәй киҫәге (мәҫәлән, тамыр, ялғау). □ Морфема. Тамыр морфема. Синтаксик морфема. Һуҙҙең морфемаларын билдәләу. Тамыр — һуҙҙең лексик мәғәнәһенә эйә булған морфема. ■ Атаманың варианттары төрлө (фонетика, морфема, һуҙ һәм һуҙбәйләнеш) кимәлдә ҡаралһа, маҡсатҡа ярашлы була. А. Камалов.
347