Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VI. 367 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
мөйтән
ловой. Өс мөйөшлө хат. Алты мөйөшлө өй. ■ Сәстәрен урмәсләп, баштарына өс мөйөшлө эшләпә кейгәндәр. Ғ. Ибраһимов. Әхмәҙиәләрҙең өйө, ауылдағы куп йорттар һымаҡ, ике яҡлы, йәғни алты мөйөшлө. Р. Солтангәрәев.
2. мат. Бер үк нөктәнән сыҡҡан ике тура һыҙыҡ араһындағы яҫылыҡ өлөшө булған. □ Имеющий угол. Тура мөйөшлө. Йәйенке мөйөшлө. Куп мөйөшлө.
МӨЙӨШЛӨК I (мөйөшлөгө) (Р.: угольник; И.: triangle; T.: köşebent) и. тех.
1. Мөйөш һыҙыу, перпендикуляр үткәреү һ. б. өсөн өсмөйөш формаһындағы һыҙыу ҡоралы. □ Угольник. Мөйөшлөк менән һыҙыу.
2. Машина деталдәрендә, ҡырҡыу һәм үлсәү ҡоралдарында һ. б. ике яҫылыҡ араһындағы мөйөштәрҙе үлсәй торған прибор. □ Угломер. Мөйөшлөк ҡулланыу.
МӨЙӨШЛӨК II (мөйөшлөгө) (Р: угольник; И.: angle bracket; T.: köşebent) и.
Төрлө нәмәләрҙең мөйөштәрен биҙәү йәки нығытыу өсөн ҡуйыла торған тимер.
□ Угольник, һандыҡҡа мөйөшлөк ҡағыу.
МӨЙӨШЛӘНЕҮ (мөйөшлән-) ҡ.
1. төш. ҡар. мөйөшләү, страд, от мөйөшләү. Мөйөшләнгән хат.
2. Мөйөш рәүешенә килеү. □ Согнуться, делаться углом. И [Сарим:] Толобон һалғас, беҙ был кешенең уртаса буйлы, яурындары мөйөшләнеп торған ябыҡ тәнле, чахотка арҡаһында ағарып кипкән, ә бит һөйәктәре ослайып сығып торған йөҙлө икә-нен курҙек. А. Карнай.
3. кусм. Өйлө, торор урынлы булыу.
□ Обзавестись хозяйством, своим домом. Мөйөшләнер саҡ. Мөйөшләнеп алыу.
4. кусм. һөйл. Ғәмәлгә ашыу, теүәлләнеү.
□ Осуществляться. Теләгем мөйөшләнде. ■ Әйҙә инде, дәртегеҙ мөйөшләнһен. Ҡыланғас, ҡыланығыҙ инде, — тип ризалыҡ курһәтте [Әхмәтов]. С. Агиш.
♦ Дүрт мөйөшләнеү камил хәлгә килеү, теүәлләнеү. □ Усовершенствоваться; становиться совершенным. ■ [Фатима:] Гөлдәр килгәс, өйөм дурт мөйөшләнеп киткәндәй булды. Б. Бикбай.
МӨЙӨШЛӘҮ (мөйөшлә ) (Р: согнуть, делать угол; И.: bend angle-wise; T: bükmek) ҡ.
Мөйөш рәүешенә килтереү, мөйөшлө итеү. □ Согнуть, делать угол, выводить угол. Мөйөшләп бөкләу. И «Төшмәне бит эле был юлы», — тине ул [Сәхипьямал] һәм .. ташын яңынан өс өйөмгә булде, ҡушарлап-ҡушарлап тартып, дурт мөйөшләп теҙә башланы. 3. Ураҡсин.
МӨЙӨШ ҮЛСӘГЕС и. тех. ҡар. мөйөшлөк.
МӨЙӨШ-ҺӘЙЕШ (Р: углы; И.: corners; T: köşeler) и. һөйл. йыйн.
Нимәнеңдер мөйөштәре. □ Углы. Мөйөш-Һәйештәре сереп бөткән. ■ Инде йорттоң ҡыйығы ла янып бөттө, мөйөш-һәйештәре ҡыйшая башланы. 3. Биишева.
МӨЙТ-МӨЙТ (Р: подражание шевелению; И.: sound imitative word; T.: kıpır kıpır) оҡш.
Ҡыбыр-ҡыбыр иткән хәрәкәтте белдергән һүҙ. □ Подражание шевелению. Мөйт-мөйт итеу. Мөйт-мөйт килеу.
МӨЙТӨЛДӘТЕҮ (мөйтөлдәт-) ҡ. йөкм. ҡар. мөйтөлдәү, понуд. от мөйтөлдәү. Ауыҙҙы мөйтөлдәтеу. ■ Мин [автор] ку-ҙемде алмай оҙаҡ текләп ултырғанмындыр, ахырыһы, атайым ауыҙын мөйтөлдәтеп: «Аша, улым, аша, бер-ике ҡапҡансы ғына ят тойола, хәҙер беҙ өйрәнгәс, утеп ултыра!» — тип мине ҡыҫтаны. Ш. Янбаев.
МӨЙТӨЛДӘҮ (мөйтөлдә-) ҡ. ҡар. мөй-шәнләү.
МӨЙТӘН (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
1. Гәрә ҡәбиләһенә ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени гэрэ. Мөйтән кешеһе. Мөйтәндәр тарихы. Мөйтәндәр йәйләуе.
2. Үҫәргән ҡәбиләһенең икенсе атамаһы. □ Второе название племени усерган. Мөйтәндәр шәжәрәһе. Мөйтән ҡәбиләһенең тамғаһы.
3. Оран исеме. □ Клич.
367
ловой. Өс мөйөшлө хат. Алты мөйөшлө өй. ■ Сәстәрен урмәсләп, баштарына өс мөйөшлө эшләпә кейгәндәр. Ғ. Ибраһимов. Әхмәҙиәләрҙең өйө, ауылдағы куп йорттар һымаҡ, ике яҡлы, йәғни алты мөйөшлө. Р. Солтангәрәев.
2. мат. Бер үк нөктәнән сыҡҡан ике тура һыҙыҡ араһындағы яҫылыҡ өлөшө булған. □ Имеющий угол. Тура мөйөшлө. Йәйенке мөйөшлө. Куп мөйөшлө.
МӨЙӨШЛӨК I (мөйөшлөгө) (Р.: угольник; И.: triangle; T.: köşebent) и. тех.
1. Мөйөш һыҙыу, перпендикуляр үткәреү һ. б. өсөн өсмөйөш формаһындағы һыҙыу ҡоралы. □ Угольник. Мөйөшлөк менән һыҙыу.
2. Машина деталдәрендә, ҡырҡыу һәм үлсәү ҡоралдарында һ. б. ике яҫылыҡ араһындағы мөйөштәрҙе үлсәй торған прибор. □ Угломер. Мөйөшлөк ҡулланыу.
МӨЙӨШЛӨК II (мөйөшлөгө) (Р: угольник; И.: angle bracket; T.: köşebent) и.
Төрлө нәмәләрҙең мөйөштәрен биҙәү йәки нығытыу өсөн ҡуйыла торған тимер.
□ Угольник, һандыҡҡа мөйөшлөк ҡағыу.
МӨЙӨШЛӘНЕҮ (мөйөшлән-) ҡ.
1. төш. ҡар. мөйөшләү, страд, от мөйөшләү. Мөйөшләнгән хат.
2. Мөйөш рәүешенә килеү. □ Согнуться, делаться углом. И [Сарим:] Толобон һалғас, беҙ был кешенең уртаса буйлы, яурындары мөйөшләнеп торған ябыҡ тәнле, чахотка арҡаһында ағарып кипкән, ә бит һөйәктәре ослайып сығып торған йөҙлө икә-нен курҙек. А. Карнай.
3. кусм. Өйлө, торор урынлы булыу.
□ Обзавестись хозяйством, своим домом. Мөйөшләнер саҡ. Мөйөшләнеп алыу.
4. кусм. һөйл. Ғәмәлгә ашыу, теүәлләнеү.
□ Осуществляться. Теләгем мөйөшләнде. ■ Әйҙә инде, дәртегеҙ мөйөшләнһен. Ҡыланғас, ҡыланығыҙ инде, — тип ризалыҡ курһәтте [Әхмәтов]. С. Агиш.
♦ Дүрт мөйөшләнеү камил хәлгә килеү, теүәлләнеү. □ Усовершенствоваться; становиться совершенным. ■ [Фатима:] Гөлдәр килгәс, өйөм дурт мөйөшләнеп киткәндәй булды. Б. Бикбай.
МӨЙӨШЛӘҮ (мөйөшлә ) (Р: согнуть, делать угол; И.: bend angle-wise; T: bükmek) ҡ.
Мөйөш рәүешенә килтереү, мөйөшлө итеү. □ Согнуть, делать угол, выводить угол. Мөйөшләп бөкләу. И «Төшмәне бит эле был юлы», — тине ул [Сәхипьямал] һәм .. ташын яңынан өс өйөмгә булде, ҡушарлап-ҡушарлап тартып, дурт мөйөшләп теҙә башланы. 3. Ураҡсин.
МӨЙӨШ ҮЛСӘГЕС и. тех. ҡар. мөйөшлөк.
МӨЙӨШ-ҺӘЙЕШ (Р: углы; И.: corners; T: köşeler) и. һөйл. йыйн.
Нимәнеңдер мөйөштәре. □ Углы. Мөйөш-Һәйештәре сереп бөткән. ■ Инде йорттоң ҡыйығы ла янып бөттө, мөйөш-һәйештәре ҡыйшая башланы. 3. Биишева.
МӨЙТ-МӨЙТ (Р: подражание шевелению; И.: sound imitative word; T.: kıpır kıpır) оҡш.
Ҡыбыр-ҡыбыр иткән хәрәкәтте белдергән һүҙ. □ Подражание шевелению. Мөйт-мөйт итеу. Мөйт-мөйт килеу.
МӨЙТӨЛДӘТЕҮ (мөйтөлдәт-) ҡ. йөкм. ҡар. мөйтөлдәү, понуд. от мөйтөлдәү. Ауыҙҙы мөйтөлдәтеу. ■ Мин [автор] ку-ҙемде алмай оҙаҡ текләп ултырғанмындыр, ахырыһы, атайым ауыҙын мөйтөлдәтеп: «Аша, улым, аша, бер-ике ҡапҡансы ғына ят тойола, хәҙер беҙ өйрәнгәс, утеп ултыра!» — тип мине ҡыҫтаны. Ш. Янбаев.
МӨЙТӨЛДӘҮ (мөйтөлдә-) ҡ. ҡар. мөй-шәнләү.
МӨЙТӘН (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
1. Гәрә ҡәбиләһенә ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени гэрэ. Мөйтән кешеһе. Мөйтәндәр тарихы. Мөйтәндәр йәйләуе.
2. Үҫәргән ҡәбиләһенең икенсе атамаһы. □ Второе название племени усерган. Мөйтәндәр шәжәрәһе. Мөйтән ҡәбиләһенең тамғаһы.
3. Оран исеме. □ Клич.
367