Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VI. 371 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
МӨЛДӨРӘМӘ
kir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бөрйән ҡәбиләһенә ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени бурзян. Мөҡсин араһы. Мөҡсиндәр бөрйән ырыуына ҡарай.
МӨҠӘДДӘМ [ғәр. (Р.: раньше; И.: former; T.: mukaddem) р. иҫк.
Бынан элек, алда, борон, боронғо.
□ Раньше, ранее, прежде. ■ 1676 йылда .. башҡорттар рустар менән Ҡырым һуғышына барғандар. Бынан мөҡәддәм поляк һуғышына барғандар. М. Өмөтбаев. Ун йыл мөҡәддәм ҡарацғы төндө нурһыҙ йондоҙҙар курҙе хаҡ нурҙы. И. Насыри. Хәҙрәттәрҙән мөҡәддәм химәйәтле байҙар шәкерттәрҙең хаҡлы икәнен белеп, ҡыҙғана башланы. М. Ғафури.
МӨҠӘДДӘМӘ [ғәр. (Р.: предисловие; И.: preface; T.: mukaddeme) и. иҫк.
Эштең, һүҙҙең өлөшө; баш һүҙ, инеш.
□ Предисловие, вступление, введение.
■ Бер көн Зәйнәптәргә бер ҡарсыҡ килеп, бик оҙон мөҡәддәмәләрҙән һуң, Фәсҡи тигән егетте маҡтай, ҡыҙ алырға теләгәнен һөйләй башланы. М. Ғафури.
МӨҠӘДДӘР [ғәр. j^] (Р/ судьба; И.: fate; T.: mukadder) и. иҫк.
Юғары көс тарафынан алдан уҡ билдәләнгән күрәсәк; яҙмыш. □ Судьба, рок. Мөҡәддәргә буйһоноу. Мөҡәддәргә кунеу.
■ Ул ҡыҙ ҡаҡ йөҙлө, асы һуҙле ине, тел оҙатып, наҡытымны мөҡәддәр ҡылыр ине. «Башҡорт әҙәбиәте антологияһы»нан. Ят ҡулдарына ҡалыуым мөҡәддәрҙә яҙылған. Халыҡ йырынан.
МӨҠӘДДӘС [ғәр. (Р: святой; И.: holy; T.: mukaddes) с. кит.
Йөрәк түрендә һаҡлана торған, иң ҡәҙерле, бөйөк; хөрмәтле. □ Святой, священный. Мөҡәддәс бурыс. Мөҡәддәс ер. Мөҡәддәс теләк. И Был — ата-бабаларыбыҙға һәм уларға биргән мөҡәддәс антыбыҙға хыянат. Ғ. Хәйри. Бумер буйына уҙ ере һәм уҙ моңо, уҙ милләтенең һәм уҙ мәмләкәтенең яҙмышы тураһындағы мөҡәддәс уй-тойғолары
уның [Ә. Вәлидиҙең] куңел турендә йәшәй. Р. Шәкүр.
МӨҠӘДДӘСЛЕК (мөҡәддәслеге) (Р: величественность; И.: grandeur; stateliness; T.: mukaddesat) и. кит.
Кеше өсөн саф күңелдән эшләнгән яҡшы эш; яҡшылыҡ, изгелек, бөйөклөк. □ Величественность, величие. ■ [Шағир] һәр кем өсөн донъяла иң ҡәҙерле әсә телен йөрәк ялҡынын һалып данлай, уның бөйөклөгөн, мөҡәддәслеген йырлай. Ғ. Хөсәйенов.
МӨЛ [рус. моль] (Р: моль; И.: (timber) floating; T.: yüzdürülecek tomruklar) и.
Һалға бәйләмәй, таралған килеш ағыҙған ағас; ҡыуғын. □ Моль, сплав. / Сплавной; молевой, сгонный. Мол ағыҙыу.
МӨЛДӨ (Р: малёк; И.: alevin; T.: balık yavrusu) и. зоол. диал. ҡар. йотҡолоҡ III.
Иң ваҡ йылға балығы; селбәрә. □ Малёк, мальки. Мөлдө тотоу. Мөлдөләрҙе куҙә-теу.
МӘЛДӘРГӘ (Р: темляк; И.: sword-knot; T.: kılıç püskülü) и. диал.
1. Ҡылыс, ҡамсы кеүек нәмәнең ҡулға кейә торған элмәге. □ Темляк. Ҡылыс мөл-дөргәһе. Ҡамсы мөлдөргәһе.
2. Элмәкле бау. □ Верёвка с петлёй. Кейемде мөлдөргәһенән эләктереп ҡуйырға кә-рәк.
МӨЛДӨРЛӘК (мөлдөрләге) (Р: струящийся воздух; И.: haze heat; heat haze; T: sis) и. диал. ҡар. монар.
Ер өҫтөнән земберләп күтәрелгән эҫе һауа; сағым. □ Струящийся воздух (е тёплый солнечный день). ■ Мөлдөрләк ҡалҡһа, көн йылына. Һынамыш.
МӨЛДӨРЛӘМӘ р. диал. ҡар. мөлдөрәмә. Мөлдөрләмә итеп тултырыу.
МӨЛДӨРЛӘТЕҮ (мөлдөрләт-) ҡ. диал. мөлдөрәү 1. Мөлдөрләтеп тултырыу.
МӨЛДӨРӘМӘ (Р: до краёв; И.: full to the brim; T: sıvama, ağzına kadar) р.
Ситенән артыла яҙғансы, түгелеп китерҙәй. □ До краёв. Мөлдөрәмә ҡойоу. Мөлдөрәмә тулы. Ямғыр һыуы кунәккә мөлдөрәмә булып тулған. ■ [Буләкән] мөлдөрәмә тейәлгән арбаға бисәһен ултыртып, уҙе бер ылау яһап, юлға сыҡты. К. Мәргән.
371
kir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бөрйән ҡәбиләһенә ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени бурзян. Мөҡсин араһы. Мөҡсиндәр бөрйән ырыуына ҡарай.
МӨҠӘДДӘМ [ғәр. (Р.: раньше; И.: former; T.: mukaddem) р. иҫк.
Бынан элек, алда, борон, боронғо.
□ Раньше, ранее, прежде. ■ 1676 йылда .. башҡорттар рустар менән Ҡырым һуғышына барғандар. Бынан мөҡәддәм поляк һуғышына барғандар. М. Өмөтбаев. Ун йыл мөҡәддәм ҡарацғы төндө нурһыҙ йондоҙҙар курҙе хаҡ нурҙы. И. Насыри. Хәҙрәттәрҙән мөҡәддәм химәйәтле байҙар шәкерттәрҙең хаҡлы икәнен белеп, ҡыҙғана башланы. М. Ғафури.
МӨҠӘДДӘМӘ [ғәр. (Р.: предисловие; И.: preface; T.: mukaddeme) и. иҫк.
Эштең, һүҙҙең өлөшө; баш һүҙ, инеш.
□ Предисловие, вступление, введение.
■ Бер көн Зәйнәптәргә бер ҡарсыҡ килеп, бик оҙон мөҡәддәмәләрҙән һуң, Фәсҡи тигән егетте маҡтай, ҡыҙ алырға теләгәнен һөйләй башланы. М. Ғафури.
МӨҠӘДДӘР [ғәр. j^] (Р/ судьба; И.: fate; T.: mukadder) и. иҫк.
Юғары көс тарафынан алдан уҡ билдәләнгән күрәсәк; яҙмыш. □ Судьба, рок. Мөҡәддәргә буйһоноу. Мөҡәддәргә кунеу.
■ Ул ҡыҙ ҡаҡ йөҙлө, асы һуҙле ине, тел оҙатып, наҡытымны мөҡәддәр ҡылыр ине. «Башҡорт әҙәбиәте антологияһы»нан. Ят ҡулдарына ҡалыуым мөҡәддәрҙә яҙылған. Халыҡ йырынан.
МӨҠӘДДӘС [ғәр. (Р: святой; И.: holy; T.: mukaddes) с. кит.
Йөрәк түрендә һаҡлана торған, иң ҡәҙерле, бөйөк; хөрмәтле. □ Святой, священный. Мөҡәддәс бурыс. Мөҡәддәс ер. Мөҡәддәс теләк. И Был — ата-бабаларыбыҙға һәм уларға биргән мөҡәддәс антыбыҙға хыянат. Ғ. Хәйри. Бумер буйына уҙ ере һәм уҙ моңо, уҙ милләтенең һәм уҙ мәмләкәтенең яҙмышы тураһындағы мөҡәддәс уй-тойғолары
уның [Ә. Вәлидиҙең] куңел турендә йәшәй. Р. Шәкүр.
МӨҠӘДДӘСЛЕК (мөҡәддәслеге) (Р: величественность; И.: grandeur; stateliness; T.: mukaddesat) и. кит.
Кеше өсөн саф күңелдән эшләнгән яҡшы эш; яҡшылыҡ, изгелек, бөйөклөк. □ Величественность, величие. ■ [Шағир] һәр кем өсөн донъяла иң ҡәҙерле әсә телен йөрәк ялҡынын һалып данлай, уның бөйөклөгөн, мөҡәддәслеген йырлай. Ғ. Хөсәйенов.
МӨЛ [рус. моль] (Р: моль; И.: (timber) floating; T.: yüzdürülecek tomruklar) и.
Һалға бәйләмәй, таралған килеш ағыҙған ағас; ҡыуғын. □ Моль, сплав. / Сплавной; молевой, сгонный. Мол ағыҙыу.
МӨЛДӨ (Р: малёк; И.: alevin; T.: balık yavrusu) и. зоол. диал. ҡар. йотҡолоҡ III.
Иң ваҡ йылға балығы; селбәрә. □ Малёк, мальки. Мөлдө тотоу. Мөлдөләрҙе куҙә-теу.
МӘЛДӘРГӘ (Р: темляк; И.: sword-knot; T.: kılıç püskülü) и. диал.
1. Ҡылыс, ҡамсы кеүек нәмәнең ҡулға кейә торған элмәге. □ Темляк. Ҡылыс мөл-дөргәһе. Ҡамсы мөлдөргәһе.
2. Элмәкле бау. □ Верёвка с петлёй. Кейемде мөлдөргәһенән эләктереп ҡуйырға кә-рәк.
МӨЛДӨРЛӘК (мөлдөрләге) (Р: струящийся воздух; И.: haze heat; heat haze; T: sis) и. диал. ҡар. монар.
Ер өҫтөнән земберләп күтәрелгән эҫе һауа; сағым. □ Струящийся воздух (е тёплый солнечный день). ■ Мөлдөрләк ҡалҡһа, көн йылына. Һынамыш.
МӨЛДӨРЛӘМӘ р. диал. ҡар. мөлдөрәмә. Мөлдөрләмә итеп тултырыу.
МӨЛДӨРЛӘТЕҮ (мөлдөрләт-) ҡ. диал. мөлдөрәү 1. Мөлдөрләтеп тултырыу.
МӨЛДӨРӘМӘ (Р: до краёв; И.: full to the brim; T: sıvama, ağzına kadar) р.
Ситенән артыла яҙғансы, түгелеп китерҙәй. □ До краёв. Мөлдөрәмә ҡойоу. Мөлдөрәмә тулы. Ямғыр һыуы кунәккә мөлдөрәмә булып тулған. ■ [Буләкән] мөлдөрәмә тейәлгән арбаға бисәһен ултыртып, уҙе бер ылау яһап, юлға сыҡты. К. Мәргән.
371