Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VI. 387 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
МӨСТӘН ЭБЕЙ
тәҡил ил. Мөстәҡил республика. ■ Бында фронт шарттарында, мөстәҡил татар дәуләттәре тураһында һуҙ алып барыу миңә һаташыу кеуек тойола. Д. Юлтый. [Сәлих:] Мин башҡорт халҡының азатлығын яҡлайым. Уның мөстәҡил дәуләте булырға тейеш! Ә. Хәкимов.
2. Башҡалар араһынан айырылып сыҡҡан; үҙ аллы. □ Отдельный, самостоятельный. Фәндең мөстәҡил тармағы. ■ Иҡтисади фәндең тикшерә торған мәсьәләләре бик куп төрлө булғанлыҡтан, ул бер нисә тармаҡҡа таралып, һәр береһе .. мөстәҡил бер фән рәуешенә әуерелә. Ғ. Ғисмәти.
МӨСТӘҠИЛ II [ғәр. (Р.: самостоятельно; И.: independently; T.: müstakil)/?.
Сит ярҙамдан башҡа; үҙенә башҡа айырым. □ Самостоятельно, без чьей-л. помощи. Мөстәҡил булыу. ■ Мин хәҙер мөстәҡил рэуештә хәрәкәт итергә, уҙ иркем менән йөрөргә тейешле инем. М. Ғафури.
МӨСТӘҠИЛЛЕК (мөстәҡиллеге) (Р.: самостоятельность; И.: independence; Т.: müstakillik) и.
Мөстәҡил булған хәл. □ Независимость; суверенность, суверенитет. Мөстәҡиллек өсөн көрәш. Мөстәҡиллек яулау. Я Халҡыбыҙҙың милли әҙәби тел нигеҙендә консолидацияланыу идеялары, ниһайәт, яңы дәуерҙә, мөстәҡиллек шарттарында, бойомға ашырыла башланы. Р. Шәкүр.
МӨСТӘҠИМ [ғәр. (Р: прямой; И.: straight; upstanding; T.: müstakim) с. иҫк.
1. Тегеләй-былай бөгөлмәгән, ҡыйшаймаған, кәкрәймәгән; тура, төҙ, тигеҙ. □ Прямой. Мөстәҡим кеше. Мөстәҡим бармаҡ. Мөстәҡим кәуҙә.
2. кусм. Яҡшы теләкле, саф намыҫлы; тоғро. □ Преданный, верный. Мөстәҡим дуҫ. • Ике сәҡим — бер мөстәҡим. Мәҡәл.
МӨСТӘҠИМ ҠЫЛЫУ (мөстәҡим ҡыл-) (Р: делать преданным; И.: render devoted; T: müstakim yapmak) ҡ.
Тоғролоҡло итеү. □ Делать преданным, верным.
МӨСТӘМЛӘКӘ [ғәр. (Р: зависимое государство; И.: colony; subject nation; T: müstemleke) и. иҫк.
Ниндәйҙер дәүләт тарафынан баҫып алынып, үҙаллылығы булмаған, иҙелгән ил; колония. □ Зависимое государство, колония. Мөстәмләкә халҡы. Тарихи документтар буйынса, мөстәмләкәләр һаны куп булған.
МӨСТӘН I (Р: склонный бродить; И.: apt prone to wander; T: sürtük) c.
Ҡыҙырынып, темеҫкенеп йөрөүсән. □ Склонный бродить. Мөстән кәзә. Мөстән мал. У [Атай:]Уйыңһинеңшуликән,Буҙйе-гетте ултереп, алтын тәхеткә ултырып, мөстән аяҡ тултырып, был Зәйтунде килтереп, йорт эсендә туйың бар, һинең ниндәй уйың бар? «Буҙйегет». Йоҡламаған сағында, мөстән [килен] өйҙән өйгә йөрөгән, куршеләренә инеп ләстит һатып ултыра торған булған. Әкиәттән.
МӨСТӘН II (Р: сибирская язва; И.: anthrax; T: şarbon) и. мед. диал. ҡар. түләмә.
Малда, кешелә була торған йоғошло яман шешек. □ Сибирская язва. Мөстән киҙеуе. Мөстән йоҡтороу. Мөстәндән улеу.
МӨСТӘНЛЕК (мөстәнлеге) (Р: бродяжничество; И.: vagrancy; T: sürtüklük) и.
Ҡыҙырынып, темеҫкенеп йөрөү хәле, сифаты. □ Бродяжничество. Мөстәнлек ғәләмәте. Мөстәнлек курһәтеу.
МӨСТӘНЛӘНЕҮ (мөстәнлән-) ҡ. төш. ҡар. мөстәнләү, страд, от мөстәнләү. ■ [Бисәһе:] Бына бит, .. көҙ еттеме, мөстәнләнеп сыға ла китә, сыға ла китә [ире] ауылдан. Б. Бикбай.
МӨСТӘНЛӘҮ (мөстәнлә-) (Р: долго пропадать где-л:, И.: roam about; T.: sürtmek) ҡ.
Темеҫкенеп ауыл, ил ҡыҙырыу. □ Долго пропадать где-л., долго бродить, шататься. Мөстәнләп йөрөу. Мөстәнләргә яратыу. ■ «Шул тиклем дә мөстәнләу килешмәй инде йәш кешегә», — тип һөйләнде Зифа әбей. «Йәшлек», 24 ноябрь 2012.
МӨСТӘН ӘБЕЙ (Р: дух сибирской язвы; И.: anthrax spirit; T: şarbon hastalığının ruhu) и. миф.
13*
387
тәҡил ил. Мөстәҡил республика. ■ Бында фронт шарттарында, мөстәҡил татар дәуләттәре тураһында һуҙ алып барыу миңә һаташыу кеуек тойола. Д. Юлтый. [Сәлих:] Мин башҡорт халҡының азатлығын яҡлайым. Уның мөстәҡил дәуләте булырға тейеш! Ә. Хәкимов.
2. Башҡалар араһынан айырылып сыҡҡан; үҙ аллы. □ Отдельный, самостоятельный. Фәндең мөстәҡил тармағы. ■ Иҡтисади фәндең тикшерә торған мәсьәләләре бик куп төрлө булғанлыҡтан, ул бер нисә тармаҡҡа таралып, һәр береһе .. мөстәҡил бер фән рәуешенә әуерелә. Ғ. Ғисмәти.
МӨСТӘҠИЛ II [ғәр. (Р.: самостоятельно; И.: independently; T.: müstakil)/?.
Сит ярҙамдан башҡа; үҙенә башҡа айырым. □ Самостоятельно, без чьей-л. помощи. Мөстәҡил булыу. ■ Мин хәҙер мөстәҡил рэуештә хәрәкәт итергә, уҙ иркем менән йөрөргә тейешле инем. М. Ғафури.
МӨСТӘҠИЛЛЕК (мөстәҡиллеге) (Р.: самостоятельность; И.: independence; Т.: müstakillik) и.
Мөстәҡил булған хәл. □ Независимость; суверенность, суверенитет. Мөстәҡиллек өсөн көрәш. Мөстәҡиллек яулау. Я Халҡыбыҙҙың милли әҙәби тел нигеҙендә консолидацияланыу идеялары, ниһайәт, яңы дәуерҙә, мөстәҡиллек шарттарында, бойомға ашырыла башланы. Р. Шәкүр.
МӨСТӘҠИМ [ғәр. (Р: прямой; И.: straight; upstanding; T.: müstakim) с. иҫк.
1. Тегеләй-былай бөгөлмәгән, ҡыйшаймаған, кәкрәймәгән; тура, төҙ, тигеҙ. □ Прямой. Мөстәҡим кеше. Мөстәҡим бармаҡ. Мөстәҡим кәуҙә.
2. кусм. Яҡшы теләкле, саф намыҫлы; тоғро. □ Преданный, верный. Мөстәҡим дуҫ. • Ике сәҡим — бер мөстәҡим. Мәҡәл.
МӨСТӘҠИМ ҠЫЛЫУ (мөстәҡим ҡыл-) (Р: делать преданным; И.: render devoted; T: müstakim yapmak) ҡ.
Тоғролоҡло итеү. □ Делать преданным, верным.
МӨСТӘМЛӘКӘ [ғәр. (Р: зависимое государство; И.: colony; subject nation; T: müstemleke) и. иҫк.
Ниндәйҙер дәүләт тарафынан баҫып алынып, үҙаллылығы булмаған, иҙелгән ил; колония. □ Зависимое государство, колония. Мөстәмләкә халҡы. Тарихи документтар буйынса, мөстәмләкәләр һаны куп булған.
МӨСТӘН I (Р: склонный бродить; И.: apt prone to wander; T: sürtük) c.
Ҡыҙырынып, темеҫкенеп йөрөүсән. □ Склонный бродить. Мөстән кәзә. Мөстән мал. У [Атай:]Уйыңһинеңшуликән,Буҙйе-гетте ултереп, алтын тәхеткә ултырып, мөстән аяҡ тултырып, был Зәйтунде килтереп, йорт эсендә туйың бар, һинең ниндәй уйың бар? «Буҙйегет». Йоҡламаған сағында, мөстән [килен] өйҙән өйгә йөрөгән, куршеләренә инеп ләстит һатып ултыра торған булған. Әкиәттән.
МӨСТӘН II (Р: сибирская язва; И.: anthrax; T: şarbon) и. мед. диал. ҡар. түләмә.
Малда, кешелә була торған йоғошло яман шешек. □ Сибирская язва. Мөстән киҙеуе. Мөстән йоҡтороу. Мөстәндән улеу.
МӨСТӘНЛЕК (мөстәнлеге) (Р: бродяжничество; И.: vagrancy; T: sürtüklük) и.
Ҡыҙырынып, темеҫкенеп йөрөү хәле, сифаты. □ Бродяжничество. Мөстәнлек ғәләмәте. Мөстәнлек курһәтеу.
МӨСТӘНЛӘНЕҮ (мөстәнлән-) ҡ. төш. ҡар. мөстәнләү, страд, от мөстәнләү. ■ [Бисәһе:] Бына бит, .. көҙ еттеме, мөстәнләнеп сыға ла китә, сыға ла китә [ире] ауылдан. Б. Бикбай.
МӨСТӘНЛӘҮ (мөстәнлә-) (Р: долго пропадать где-л:, И.: roam about; T.: sürtmek) ҡ.
Темеҫкенеп ауыл, ил ҡыҙырыу. □ Долго пропадать где-л., долго бродить, шататься. Мөстәнләп йөрөу. Мөстәнләргә яратыу. ■ «Шул тиклем дә мөстәнләу килешмәй инде йәш кешегә», — тип һөйләнде Зифа әбей. «Йәшлек», 24 ноябрь 2012.
МӨСТӘН ӘБЕЙ (Р: дух сибирской язвы; И.: anthrax spirit; T: şarbon hastalığının ruhu) и. миф.
13*
387