Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 308 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
РӘТ
юл атлай алманың йәки. Ш. Бабич. Әҙәм (йәки кеше) рәтенә инеү 1) сәләмәтләнеү.
□ Поправиться (о здоровье); 2) яйға, йүнгә килеү. □ Начать лучше жить, поправить своё материальное положение. [Миңлебай — әсәһенә:] Өйҙө ҡыйыҡлап ябып, кеше рәтенә индерәм тиһәң, һин һәр ваҡыт ҡаршы тораһың. Т. Йәнәби.
РӘТ II [рус. ряд] (Р.: раз; И.: times; Т.: kere) и.
Һан менән килеп, эш-хәлдең ҡабат-ланыуын белдерә; тапҡыр, ҡабат. □ Раз (употребляется с числительными и количественными словами). Өс рәт килеу. ■ Надя бер нисә рәт тайып китте. С. Агиш.
РӘТ АУЫРЫУЫ и. ҡар. киҙеү II.
РӘТКӘ (Р. вместе; И.: the same as; T.: beraber) p.
1. Ыңғайға, яйға. □ Вместе, в лад. ■ [Ямал:] Уларҙың бисәләре беҙҙең рәткә тоҡ ямап ултырһа, беҙ эшләгәндән ауыҙ ҡыйшайтып көлөп тормаҫтар ине. М. Тажи.
2. Йыш ҡына, күп кенә, рәттән. □ Зачастую, часто, подряд, һеләуһен хәҙер рәткә куренә. ■ Һуңғы бер-ике төндә рәткә төшөнә Аҡһаҡ Буре кергәйне уның [Суминов-тың]. Ә. Хәкимов.
РӘТЛЕ I (Р: -рядный, поставленный в ряд; И.: having ... rows; T.: sıralı) c.
1. Нисәлер рәттән (I, 1, 2) торған.
□ -рядный, поставленный в ряд. Ике рәтле урам. Ун ике рәтле кино залы.
2. кусм. Йүнле, һәйбәт (кешегә карата).
□ Толковый, дельный, разумный. ■ Шэ-уэли .. рәтле булһа, атаһы ҡайһылай ҙа бер сараһын куреп, һалдаттан ҡалдырыр ине. Б. Бикбай. Белеме бик сикле булһа ла, Мөжиповрәтле генә кеше ине. Д. Исламов.
3. кусм. Аҡыллы, төплө (һуҙ, фекер һ. б. тураһында); йүнле. □ Толковый, дельный, разумный. Рәтле һуҙ. Рәтле һуҙ ишетмәнем. Рәтле генә һөйләшеу. ■ «Тимерҙе ҡыҙыуында һуҡҡан яҡшы» тип, Байгилде ағай рәтле бер ҡарарға килмәҫ элек, эште тиҙ генә хәл итеп ҡуйырға ашыҡты. 3. Биишева.
4. кусм. Ҡәнәғәт булырлыҡ, йүнле, һәйбәт. □ Удовлетворительный, сносный. Рәтле аш. Бер рәтле купер һалынмаған.
■ Ун көнгә яҡын эш эҙләп ҡараһаҡ та, тамаҡ туйҙырырлыҡ рәтле эш таба алманыҡ. Т. Йәнәби. Ҡар тигәс тә, рәтле ҡар ҙа тугел инде — еуеш тиреҫ һәм мәте буялып бөткән боҙ. Ә. Вәли. Тон буйы рәтле йоҡо булманы, — тип, ауыҙын итләс ҡулы менән баҫып, Вафил иҫнәп алды. Н. Мусин. [Илдар:] Участка агрономынан рәтле ярҙам ала алманым. Ғ. Әхмәтшин. • Йәйең рәтле булһа, сәйең шәрбәтле булыр. Әйтем.
♦ Әҙәм рәтле 1) башҡалар һымаҡ, ҡәҙимгесә. □ Толковый, дельный. И Ҡадир, туй яҡынайғанлыҡтан, уны әҙәм рәтлерәк уткәреу өсөн аҡса әҙерләу хәстәренә керешкәйне. Б. Бикбай; 2) ҡәнәғәт булырлыҡ яҡшы, йүнле. □ Стоящий, подходящий, хороший. Әҙәм рәтле кейем. ■ Оморҙаҡ Урал буйлап куп ерҙәрҙе уткән, әммә бер әҙәм рәтле эш тапманан. Әкиәттән. [Василь:] Баштан-аяҡ хәрби кейемгә төрөнгәс, тубәм куккә тейҙе — минең бит ошо йәшемә етеп әле әҙәм рәтле кейем кейгәнем юҡ ине, старшинанан өйгә ҡайтып килергә рөхсәт һораным. И. Абдуллин.
РӘТЛЕ II (Р: дельно; И.: properly; Т.: doğru dürüst) р.
1. Йүнле, тәртипле. □ Дельно, разумно, как положено. Рәтле тәрбиәләмәу.
2. Йүнләп, һәйбәтләп. □ Как следует, толком. ■ Сәләхи бабай һәм өләсәйем Бәҙерйә әбей быуындарын мин дә рәтле белмәйем. Б. Бикбай.
РӘТЛЕ-БАШЛЫ р. ҡар. рәтле II. Рәтле-башлы белмәу.
РӘТЛӘНЕҮ (рәтлән-) ҡ.
1. төш. ҡар. рәтләү 1—3. страд, от рәтләү 1—3. Н Уның таралмаған, рәтләнмәгән мыйығы өҫтөндә тәмәке төтөндәре бар ине. Д. Юлтый.
2. Яйға килеү, көйләнеү; төҙөкләнеү, йүнләнеү (эш һ. б. ҡарата). □ Поправляться, улучшаться, налаживаться. Эш рәтләнә.
■ Төҙөлөш материалы ташыу рәтләнер әле тип өмөтләнгәйне [Камил], булмаҫ, ахырыһы. Ғ. Хисамов. Ротов, шулай уйланып бер аҙ ултырғас, ярай, бөтәһе лә уҙ ваҡыты менән рәтләнер, тигән ҡарарға килеп,
308
юл атлай алманың йәки. Ш. Бабич. Әҙәм (йәки кеше) рәтенә инеү 1) сәләмәтләнеү.
□ Поправиться (о здоровье); 2) яйға, йүнгә килеү. □ Начать лучше жить, поправить своё материальное положение. [Миңлебай — әсәһенә:] Өйҙө ҡыйыҡлап ябып, кеше рәтенә индерәм тиһәң, һин һәр ваҡыт ҡаршы тораһың. Т. Йәнәби.
РӘТ II [рус. ряд] (Р.: раз; И.: times; Т.: kere) и.
Һан менән килеп, эш-хәлдең ҡабат-ланыуын белдерә; тапҡыр, ҡабат. □ Раз (употребляется с числительными и количественными словами). Өс рәт килеу. ■ Надя бер нисә рәт тайып китте. С. Агиш.
РӘТ АУЫРЫУЫ и. ҡар. киҙеү II.
РӘТКӘ (Р. вместе; И.: the same as; T.: beraber) p.
1. Ыңғайға, яйға. □ Вместе, в лад. ■ [Ямал:] Уларҙың бисәләре беҙҙең рәткә тоҡ ямап ултырһа, беҙ эшләгәндән ауыҙ ҡыйшайтып көлөп тормаҫтар ине. М. Тажи.
2. Йыш ҡына, күп кенә, рәттән. □ Зачастую, часто, подряд, һеләуһен хәҙер рәткә куренә. ■ Һуңғы бер-ике төндә рәткә төшөнә Аҡһаҡ Буре кергәйне уның [Суминов-тың]. Ә. Хәкимов.
РӘТЛЕ I (Р: -рядный, поставленный в ряд; И.: having ... rows; T.: sıralı) c.
1. Нисәлер рәттән (I, 1, 2) торған.
□ -рядный, поставленный в ряд. Ике рәтле урам. Ун ике рәтле кино залы.
2. кусм. Йүнле, һәйбәт (кешегә карата).
□ Толковый, дельный, разумный. ■ Шэ-уэли .. рәтле булһа, атаһы ҡайһылай ҙа бер сараһын куреп, һалдаттан ҡалдырыр ине. Б. Бикбай. Белеме бик сикле булһа ла, Мөжиповрәтле генә кеше ине. Д. Исламов.
3. кусм. Аҡыллы, төплө (һуҙ, фекер һ. б. тураһында); йүнле. □ Толковый, дельный, разумный. Рәтле һуҙ. Рәтле һуҙ ишетмәнем. Рәтле генә һөйләшеу. ■ «Тимерҙе ҡыҙыуында һуҡҡан яҡшы» тип, Байгилде ағай рәтле бер ҡарарға килмәҫ элек, эште тиҙ генә хәл итеп ҡуйырға ашыҡты. 3. Биишева.
4. кусм. Ҡәнәғәт булырлыҡ, йүнле, һәйбәт. □ Удовлетворительный, сносный. Рәтле аш. Бер рәтле купер һалынмаған.
■ Ун көнгә яҡын эш эҙләп ҡараһаҡ та, тамаҡ туйҙырырлыҡ рәтле эш таба алманыҡ. Т. Йәнәби. Ҡар тигәс тә, рәтле ҡар ҙа тугел инде — еуеш тиреҫ һәм мәте буялып бөткән боҙ. Ә. Вәли. Тон буйы рәтле йоҡо булманы, — тип, ауыҙын итләс ҡулы менән баҫып, Вафил иҫнәп алды. Н. Мусин. [Илдар:] Участка агрономынан рәтле ярҙам ала алманым. Ғ. Әхмәтшин. • Йәйең рәтле булһа, сәйең шәрбәтле булыр. Әйтем.
♦ Әҙәм рәтле 1) башҡалар һымаҡ, ҡәҙимгесә. □ Толковый, дельный. И Ҡадир, туй яҡынайғанлыҡтан, уны әҙәм рәтлерәк уткәреу өсөн аҡса әҙерләу хәстәренә керешкәйне. Б. Бикбай; 2) ҡәнәғәт булырлыҡ яҡшы, йүнле. □ Стоящий, подходящий, хороший. Әҙәм рәтле кейем. ■ Оморҙаҡ Урал буйлап куп ерҙәрҙе уткән, әммә бер әҙәм рәтле эш тапманан. Әкиәттән. [Василь:] Баштан-аяҡ хәрби кейемгә төрөнгәс, тубәм куккә тейҙе — минең бит ошо йәшемә етеп әле әҙәм рәтле кейем кейгәнем юҡ ине, старшинанан өйгә ҡайтып килергә рөхсәт һораным. И. Абдуллин.
РӘТЛЕ II (Р: дельно; И.: properly; Т.: doğru dürüst) р.
1. Йүнле, тәртипле. □ Дельно, разумно, как положено. Рәтле тәрбиәләмәу.
2. Йүнләп, һәйбәтләп. □ Как следует, толком. ■ Сәләхи бабай һәм өләсәйем Бәҙерйә әбей быуындарын мин дә рәтле белмәйем. Б. Бикбай.
РӘТЛЕ-БАШЛЫ р. ҡар. рәтле II. Рәтле-башлы белмәу.
РӘТЛӘНЕҮ (рәтлән-) ҡ.
1. төш. ҡар. рәтләү 1—3. страд, от рәтләү 1—3. Н Уның таралмаған, рәтләнмәгән мыйығы өҫтөндә тәмәке төтөндәре бар ине. Д. Юлтый.
2. Яйға килеү, көйләнеү; төҙөкләнеү, йүнләнеү (эш һ. б. ҡарата). □ Поправляться, улучшаться, налаживаться. Эш рәтләнә.
■ Төҙөлөш материалы ташыу рәтләнер әле тип өмөтләнгәйне [Камил], булмаҫ, ахырыһы. Ғ. Хисамов. Ротов, шулай уйланып бер аҙ ултырғас, ярай, бөтәһе лә уҙ ваҡыты менән рәтләнер, тигән ҡарарға килеп,
308