Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 668 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
СУЛЕМА
рәтленең хәсрәтенә аҡрынлап кунегә киләбеҙ. М. Кәрим.
СУЛЕМА [лат. sublimatum ‘юғары күтәрелгән’] (Р.: сулема; И.: mercuric chlorid; T.: süblime) и.
Хлорлы терегөмөштөң ағыулы аҡ онтағы һәм уның иҙмәһе (дезинфекция өсөн ҡулланыла). □ Сулема. / Сулемовый. Сулема иретмәһе. ■ [Шәрәфи] бары эсенән шикләнеп кенә ҡуя: «Ай-Һай, был эт та-лағыр нәмә [старшина] көзәлә (ағыу — сулема) ҡушып һоғондорманымы икән?» Б. Бикбай.
СУЛПАН (Р: Венера; И.: Venus; Т.: Çulpan) и. астр.
(баш хәреф менән) Ҡояштан икенсе торған планета; Ергә иң яҡын торған яҡты йондоҙ; Зөһрә. □ Венера (планета). Сулпан ҡалҡа. ■ Таң, таң ата, Сулпан ҡалҡа. А. Таһиров. • Куктә Сулпан булыуҙан, һыуҙа суртан булыу артыҡ. Әйтем. Таң куҙе — Сулпан. Әйтем.
СУЛПАН ЙОНДОҘО и.
1. астр. ҡар. Сулпан. ■ Бер легендала әйтелеуенсә, мәҫәлән, Эрот Афродита-ның — Сулпан йондоҙоноң — улы һәм уның тоғро юлдашы булған, имеш. Я. Хамматов. [Ғайсар] кук көмбәҙенән Сулпан йондоҙон эҙләне. Ғ. Хисамов.
2. миф. Төрлө тыйыуҙар менән бәйле мифик күк есеме. □ Венера (мифологизированное небесное тело). ■ Сулпан йондоҙо юғалып торһа, һуғыш сыға. «Башҡорт мифологияһы»нан.
СУЛПЫ I (Р: накосник; И.: sort of females’ decoration; T: saç süsü) и.
1. этн. Ҡатын-ҡыҙҙың уртаға ҡаш ҡуйып, өс буй тәңкә тояҡ төшөрөп яһалған биҙәүесе (сәсурмескә, ҡашмауға тағыла). □ Накосник (женское украшение в виде узорчатой серебряной подвески из монет и со вставками из цветных камней). ■ Кыҙ-ҡырҡын кейенеп, төҙәнеп, сәс тәңкәләрен, сулпыларын сылтыратып бер өйҙән икенсеһенә йугерешеп йөрөй башланылар. 3. Биишева. [Ҡарасәй ҡыҙҙарының] ҡолаҡтарында — алҡа, ҡулдарында беләҙек ялтырай, ә сәс толомдарында көмөш сулпы
лар сылтырап тора. Ә. Бикчәнтәев. Башта Мәҙинә, көмөш сулпылар ҡушып, сәсен ике толом итеп уреп төшөрҙө. Т. Ғарипова. Әсәһенең көмөш сулпыһы тағылған ҡалын етен толомон иңбашы аша алға ташлаған Аҡҡош, һалмаҡ, һомғол атлап, сәхнә уртаһына йөҙөп сыҡты. М. Кәрим. Тояҡтар тыпырлауы, ҡыҙ-ҡырҡындың яңғыратып көлөуе, сулпылар сыңлау ы, мал баҡырышы-уы — бөтәһе бергә ҡушыла. Б. Рафиҡов.
2. диал. ҡар. суҡ I, 3. Йөҙөк сулпыһы.
3. миф. Мифологияла ен-шайтандарҙан һаҡланыу әйбере. □ Накосник (в мифологии оберег, звон монет отпугивает нечистую силу). ■ Ауырға ҡалған ҡатынды кеше куҙенән, убыр куңеленән, ен-пәрей зәхмәтенән һаҡлау өсөн уға бетеу, ҡортбаш, ҡаҙ өлтөгө таҡҡандар, төрлө биҙәнеу әйберҙәре (һырға, сулпы, яға, йөҙөк һ. б.) кейҙергәндәр. «Башҡорттарҙың им-том китабы »нан.
СУЛПЫ II (Р: шумовка; И.: perforated spoon; T: kevgir) и.
Ҡаҙандан һалма, ит, бауырһаҡ кеүек нәмәне һөҙөп ала торған тишекле йәки үргән сүмес; һалмалғыс. □ Шумовка, дуршлаг. ■ Ағас, ҡаҙау сәйҙәрҙә иләк, сумес, сулпы һәм башҡа ҡашығаяҡ нәмәләре эленеп ҡуйылған. Ғ. Дәүләтшин. Фариза һалманы сулпы менән һоҫоп, .. ҡәйнәләре эргәһенә урындыҡ өҫтөнә килтереп ҡуйҙы. Һ. Дәүләтшина.
СУЛПЫ III (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Әйле ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени айле. Сулпы аймағы кешеһе.
СУЛЬФАТ [лат. sulfur ‘көкөрт’] (Р: сульфат; И.: sulphate; T: sülfat) и. хим.
Көкөрт кислотаһының тоҙо. □ Сульфат. / Сульфатный. Аммоний сульфаты. Кальций сульфаты.
СУЛЬФАТЛЫ (Р: сульфатный; И.: sulphate; T.: sülfatli) с. махс.
668
рәтленең хәсрәтенә аҡрынлап кунегә киләбеҙ. М. Кәрим.
СУЛЕМА [лат. sublimatum ‘юғары күтәрелгән’] (Р.: сулема; И.: mercuric chlorid; T.: süblime) и.
Хлорлы терегөмөштөң ағыулы аҡ онтағы һәм уның иҙмәһе (дезинфекция өсөн ҡулланыла). □ Сулема. / Сулемовый. Сулема иретмәһе. ■ [Шәрәфи] бары эсенән шикләнеп кенә ҡуя: «Ай-Һай, был эт та-лағыр нәмә [старшина] көзәлә (ағыу — сулема) ҡушып һоғондорманымы икән?» Б. Бикбай.
СУЛПАН (Р: Венера; И.: Venus; Т.: Çulpan) и. астр.
(баш хәреф менән) Ҡояштан икенсе торған планета; Ергә иң яҡын торған яҡты йондоҙ; Зөһрә. □ Венера (планета). Сулпан ҡалҡа. ■ Таң, таң ата, Сулпан ҡалҡа. А. Таһиров. • Куктә Сулпан булыуҙан, һыуҙа суртан булыу артыҡ. Әйтем. Таң куҙе — Сулпан. Әйтем.
СУЛПАН ЙОНДОҘО и.
1. астр. ҡар. Сулпан. ■ Бер легендала әйтелеуенсә, мәҫәлән, Эрот Афродита-ның — Сулпан йондоҙоноң — улы һәм уның тоғро юлдашы булған, имеш. Я. Хамматов. [Ғайсар] кук көмбәҙенән Сулпан йондоҙон эҙләне. Ғ. Хисамов.
2. миф. Төрлө тыйыуҙар менән бәйле мифик күк есеме. □ Венера (мифологизированное небесное тело). ■ Сулпан йондоҙо юғалып торһа, һуғыш сыға. «Башҡорт мифологияһы»нан.
СУЛПЫ I (Р: накосник; И.: sort of females’ decoration; T: saç süsü) и.
1. этн. Ҡатын-ҡыҙҙың уртаға ҡаш ҡуйып, өс буй тәңкә тояҡ төшөрөп яһалған биҙәүесе (сәсурмескә, ҡашмауға тағыла). □ Накосник (женское украшение в виде узорчатой серебряной подвески из монет и со вставками из цветных камней). ■ Кыҙ-ҡырҡын кейенеп, төҙәнеп, сәс тәңкәләрен, сулпыларын сылтыратып бер өйҙән икенсеһенә йугерешеп йөрөй башланылар. 3. Биишева. [Ҡарасәй ҡыҙҙарының] ҡолаҡтарында — алҡа, ҡулдарында беләҙек ялтырай, ә сәс толомдарында көмөш сулпы
лар сылтырап тора. Ә. Бикчәнтәев. Башта Мәҙинә, көмөш сулпылар ҡушып, сәсен ике толом итеп уреп төшөрҙө. Т. Ғарипова. Әсәһенең көмөш сулпыһы тағылған ҡалын етен толомон иңбашы аша алға ташлаған Аҡҡош, һалмаҡ, һомғол атлап, сәхнә уртаһына йөҙөп сыҡты. М. Кәрим. Тояҡтар тыпырлауы, ҡыҙ-ҡырҡындың яңғыратып көлөуе, сулпылар сыңлау ы, мал баҡырышы-уы — бөтәһе бергә ҡушыла. Б. Рафиҡов.
2. диал. ҡар. суҡ I, 3. Йөҙөк сулпыһы.
3. миф. Мифологияла ен-шайтандарҙан һаҡланыу әйбере. □ Накосник (в мифологии оберег, звон монет отпугивает нечистую силу). ■ Ауырға ҡалған ҡатынды кеше куҙенән, убыр куңеленән, ен-пәрей зәхмәтенән һаҡлау өсөн уға бетеу, ҡортбаш, ҡаҙ өлтөгө таҡҡандар, төрлө биҙәнеу әйберҙәре (һырға, сулпы, яға, йөҙөк һ. б.) кейҙергәндәр. «Башҡорттарҙың им-том китабы »нан.
СУЛПЫ II (Р: шумовка; И.: perforated spoon; T: kevgir) и.
Ҡаҙандан һалма, ит, бауырһаҡ кеүек нәмәне һөҙөп ала торған тишекле йәки үргән сүмес; һалмалғыс. □ Шумовка, дуршлаг. ■ Ағас, ҡаҙау сәйҙәрҙә иләк, сумес, сулпы һәм башҡа ҡашығаяҡ нәмәләре эленеп ҡуйылған. Ғ. Дәүләтшин. Фариза һалманы сулпы менән һоҫоп, .. ҡәйнәләре эргәһенә урындыҡ өҫтөнә килтереп ҡуйҙы. Һ. Дәүләтшина.
СУЛПЫ III (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Әйле ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени айле. Сулпы аймағы кешеһе.
СУЛЬФАТ [лат. sulfur ‘көкөрт’] (Р: сульфат; И.: sulphate; T: sülfat) и. хим.
Көкөрт кислотаһының тоҙо. □ Сульфат. / Сульфатный. Аммоний сульфаты. Кальций сульфаты.
СУЛЬФАТЛЫ (Р: сульфатный; И.: sulphate; T.: sülfatli) с. махс.
668