Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 696 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
СҮМӘТ
Сүмәләгә (1) өйөү. □ Складывать снопы (в суслон). Көлтәне сумәләләу. ■ Әпте-рәйгә һәнәк тотторҙоҡ — яҫмаларҙы су-мәләләй. Й. Солтанов.
СҮМӘТ (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Табын ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени табын. Сумәт аймағы ир-егеттәре.
СҮМӘШЕҮ (сүмәш-) ҡ. диал. ҡар. сүкәйеү 1. ■ Атлылар .. юлсыларҙың һөйләшкәнен тыңлар өсөн ут янына сумәшеп ултырҙылар. Ш. Шәһәр.
СҮҢКӘЙЕҮ (сүңкәй-) (Р.: наклоняться; И.: stoop; T: eğilmek) ҡ. диал.
Ауышҡа әйләнеү; ҡыйшайыу; ауышыу. □ Наклоняться; перекашиваться. // Наклон; перекашивание; перекос, һарай суң-кәйеп ултыра.
СҮП I (сүбе) (Р: сор; И.: litter; T: çöp, süprüntü) и.
1. Нимәнеңдер күркен ебәргән кәрәкһеҙ йәки ташландыҡ ваҡ-төйәк нәмә. □ Сор, мусор; хлам. / Сорный; мусорный. Суп йыйыу. Суп тултырыу. Суп кәрзине. ■ Ғәлиәхмәт ул саҡта тапалып йәмшәйгән балдаҡты асыуынан суп биҙрәһенә быраҡтырҙы. Р. Байымов. Бында эш көтөп тора торған ярлыларҙың ҡулдарынан килә торған эш — утын ярыу, ҡар көрәу, бысраҡты, суптәрҙе таҙартыу. М. Ғафури. Ишек алды ҡарҙан асылғаны бирле, суп бармы-юҡмы, Ирғәле уны һәр иртәлә бер тапҡыр — ҡапҡа алдынан утынлыҡ яғына табан һепереп утә. Н. Мусин. Утын ағасын кире усаҡ алдына, ҡыуыҡ ярсыҡтарын суп биҙрәһенә ташлаған арала Рауза, Мирхәйҙәровҡа ҡарап, тулған айҙай йылмайҙы. Т. Ғарипова. • Яҡшыға һуҙ эйәрер, яманға суп эйәрер. Әйтем.
2. Осоп, туҙып йөрөгән ваҡ ҡына бер киҫәк, остоҡ. □ Соринка, опилки; охлопок, очёски. Куҙгә суп инеу. ■ Елгәргестәр ҙә «осһон кәбәк, осһон суп, ҡалһын орлоҡ, ҡалһын тос» тигән һымаҡ, лаҡтор-лоҡтор килеп әйләнә башланы. И. Ғиззәтуллин.
3. диал. Тәнгә ҡаҙалған ваҡ нәмә; шырпы. □ Соринка; заноза. Бармаҡҡа суп инеу.
■ Ғилаж ҡарт әллә инде тырнаҡ таҙарта, әллә тырнағынан суп ала. С. Агиш.
4. диал. Бәләкәй генә нәҙек сыбыҡ.
□ Палочка. Супте алып ҡуйыу. ■ [Әбей] ҡыҙыл алдырҙың ситен бармағы менән һыпырып, өҫтөнә бисмилла итеп арҡыры суп һалды. Ғ. Дәүләтшин.
5. кусм. Бер кемгә кәрәкмәгән, иҫәпкә алынмаған, һанға һуғылмаған кеше йәки нәмә. □ Ничто, никто, ничего; незначительная вещь или человек. Суп курсу. ■ «Аллаһыҙ кеше — суп», — тип әйтергә ярата торғайны [Ғәли ағай]. И. Абдуллин. [Катыны — Арыҫланға:] Атаһы, тим, шул суптәр менән суп булып йоромә. Ғ. Ибраһимов. Типһә тимер өҙөрҙәй Дауыт эргәһендә малайҙар уҙҙәрен суп һымаҡ ҡына курҙе. Р. Кинйәбаев.
6. кусм. Бер ниндәй ҡыйынлыҡ тыуҙырмаған, еңел башҡарыла торған нәмә.
□ Чепуха, пустяк. Суп эш. ■ [Исмәғил:] Бындай эш [һурәт төшөрөу] беҙгә суп кенә ул. Яр. Вәлиев.
7. диал. ҡар. сүбәк. Етен субе. Киндер субе.
8. миф. Ен-шайтандар йыйылған насар урын. □ В мифологии: место скопления нечистой силы.
♦ <Башына> сүп һындырыу ғәҙәтендә булмаған йәки унан көтөлмәгән бер яҡшы эш эшләгән кешегә ҡарата әйтелә.
□ Употребляется по отношению к человеку, который случайно сделал доброе дело. ■ [Алмаҡай:] Куй, еңгә, Айбикә еңгәмдең килеуенә һоҡланып, куҙ тейҙереп ҡуйырһың. Кыу суп һындырып ҡына һөйләш. Һ. Дәүләтшина. Күҙгә сүп һалыу {йәки төшөрөү) насарлыҡ ҡылыу. □ Вредить кому.
■ [Куршеләр:] Аш-Һыуыбыҙ бергә ашалды, серҙәребеҙ бергә төйөнләнде, бергә сиселде, бер-беребеҙҙең куҙенә суп төшөрөргә тырышманыҡ. С. Агиш. Сүп ҡалҡытмау {йәки шылдырмау) бер ни ҙә эшләмәү, тик ултырыу. □ Сидеть сложа руки, бездельничать. ■ Кайҙа булып бөткән был халыҡ? Бынауындай уттай эш ваҡытында
696
Сүмәләгә (1) өйөү. □ Складывать снопы (в суслон). Көлтәне сумәләләу. ■ Әпте-рәйгә һәнәк тотторҙоҡ — яҫмаларҙы су-мәләләй. Й. Солтанов.
СҮМӘТ (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Табын ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени табын. Сумәт аймағы ир-егеттәре.
СҮМӘШЕҮ (сүмәш-) ҡ. диал. ҡар. сүкәйеү 1. ■ Атлылар .. юлсыларҙың һөйләшкәнен тыңлар өсөн ут янына сумәшеп ултырҙылар. Ш. Шәһәр.
СҮҢКӘЙЕҮ (сүңкәй-) (Р.: наклоняться; И.: stoop; T: eğilmek) ҡ. диал.
Ауышҡа әйләнеү; ҡыйшайыу; ауышыу. □ Наклоняться; перекашиваться. // Наклон; перекашивание; перекос, һарай суң-кәйеп ултыра.
СҮП I (сүбе) (Р: сор; И.: litter; T: çöp, süprüntü) и.
1. Нимәнеңдер күркен ебәргән кәрәкһеҙ йәки ташландыҡ ваҡ-төйәк нәмә. □ Сор, мусор; хлам. / Сорный; мусорный. Суп йыйыу. Суп тултырыу. Суп кәрзине. ■ Ғәлиәхмәт ул саҡта тапалып йәмшәйгән балдаҡты асыуынан суп биҙрәһенә быраҡтырҙы. Р. Байымов. Бында эш көтөп тора торған ярлыларҙың ҡулдарынан килә торған эш — утын ярыу, ҡар көрәу, бысраҡты, суптәрҙе таҙартыу. М. Ғафури. Ишек алды ҡарҙан асылғаны бирле, суп бармы-юҡмы, Ирғәле уны һәр иртәлә бер тапҡыр — ҡапҡа алдынан утынлыҡ яғына табан һепереп утә. Н. Мусин. Утын ағасын кире усаҡ алдына, ҡыуыҡ ярсыҡтарын суп биҙрәһенә ташлаған арала Рауза, Мирхәйҙәровҡа ҡарап, тулған айҙай йылмайҙы. Т. Ғарипова. • Яҡшыға һуҙ эйәрер, яманға суп эйәрер. Әйтем.
2. Осоп, туҙып йөрөгән ваҡ ҡына бер киҫәк, остоҡ. □ Соринка, опилки; охлопок, очёски. Куҙгә суп инеу. ■ Елгәргестәр ҙә «осһон кәбәк, осһон суп, ҡалһын орлоҡ, ҡалһын тос» тигән һымаҡ, лаҡтор-лоҡтор килеп әйләнә башланы. И. Ғиззәтуллин.
3. диал. Тәнгә ҡаҙалған ваҡ нәмә; шырпы. □ Соринка; заноза. Бармаҡҡа суп инеу.
■ Ғилаж ҡарт әллә инде тырнаҡ таҙарта, әллә тырнағынан суп ала. С. Агиш.
4. диал. Бәләкәй генә нәҙек сыбыҡ.
□ Палочка. Супте алып ҡуйыу. ■ [Әбей] ҡыҙыл алдырҙың ситен бармағы менән һыпырып, өҫтөнә бисмилла итеп арҡыры суп һалды. Ғ. Дәүләтшин.
5. кусм. Бер кемгә кәрәкмәгән, иҫәпкә алынмаған, һанға һуғылмаған кеше йәки нәмә. □ Ничто, никто, ничего; незначительная вещь или человек. Суп курсу. ■ «Аллаһыҙ кеше — суп», — тип әйтергә ярата торғайны [Ғәли ағай]. И. Абдуллин. [Катыны — Арыҫланға:] Атаһы, тим, шул суптәр менән суп булып йоромә. Ғ. Ибраһимов. Типһә тимер өҙөрҙәй Дауыт эргәһендә малайҙар уҙҙәрен суп һымаҡ ҡына курҙе. Р. Кинйәбаев.
6. кусм. Бер ниндәй ҡыйынлыҡ тыуҙырмаған, еңел башҡарыла торған нәмә.
□ Чепуха, пустяк. Суп эш. ■ [Исмәғил:] Бындай эш [һурәт төшөрөу] беҙгә суп кенә ул. Яр. Вәлиев.
7. диал. ҡар. сүбәк. Етен субе. Киндер субе.
8. миф. Ен-шайтандар йыйылған насар урын. □ В мифологии: место скопления нечистой силы.
♦ <Башына> сүп һындырыу ғәҙәтендә булмаған йәки унан көтөлмәгән бер яҡшы эш эшләгән кешегә ҡарата әйтелә.
□ Употребляется по отношению к человеку, который случайно сделал доброе дело. ■ [Алмаҡай:] Куй, еңгә, Айбикә еңгәмдең килеуенә һоҡланып, куҙ тейҙереп ҡуйырһың. Кыу суп һындырып ҡына һөйләш. Һ. Дәүләтшина. Күҙгә сүп һалыу {йәки төшөрөү) насарлыҡ ҡылыу. □ Вредить кому.
■ [Куршеләр:] Аш-Һыуыбыҙ бергә ашалды, серҙәребеҙ бергә төйөнләнде, бергә сиселде, бер-беребеҙҙең куҙенә суп төшөрөргә тырышманыҡ. С. Агиш. Сүп ҡалҡытмау {йәки шылдырмау) бер ни ҙә эшләмәү, тик ултырыу. □ Сидеть сложа руки, бездельничать. ■ Кайҙа булып бөткән был халыҡ? Бынауындай уттай эш ваҡытында
696