Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 697 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
СҮПЛӘМ
көпә-көндөҙ суп ҡалҡытмай өйҙә ултыралармы икән ни? Й. Солтанов. Сүп осоРОУ ғәйепте йәшереп, ғәйепһеҙ итеп маташыу. □ Стараться свалить свою вину или обязанности на другого. Сүп өйөү ғәйеп, яла яғыу. □ Клеветать на кого, оклеветать кого. ■ [Наил:] Һеҙ бына, прокурор булғас, кешенән ғәйеп эҙләп, кешегә суп өйөргә уйлап ултыраһығыҙҙыр. М. Ғиләжев. Ул [прокурор ], тотҡондар өҫтөнә куп төрлө суп өйөп, .. ҡыҙып-ҡыҙып телмәр һөйләне. В. Исхаҡов. Ғәйепһеҙ көйө аҡланырға тырышыу — уҙ әҫтәңә суп өйөу менән бер. Н. Мусин. Сүп өҫтөнә сүмәлә ҡар. сүмәлә. ■ Суп өҫтөнә сумәлә тигәндәй, иртәгеһенә ук Урал аръяғынан куңелһеҙ хәбәр менән сапҡын килеп етте. Б. Рафиҡов. Сүпте ауҙарыу үҙ ғәйебеңде башҡаларға япһарыу. □ Свалить свою вину на другого. ■ Шуныһы ла бар: Бельков иптәш супте уҙенә тугел, кешегә ауҙарырға бик оҫта. Р. Солтангәрәев. Сүп тибеү бер ни эшләмәү; ваҡытты бушҡа уҙғарыу. □ соотв. Гонять лодыря. ■ Урамда суп тибеп йөрөу етер беҙгә. 3. Биишева. Сүп урынына ла {йәки шайы) күрмәү иҫәпкә алмау, танымау. □ Ни во что не ставить кого, не считаться с кем. Я «Атайым [Илмырҙа], холоҡһоҙланып, әсәйемде суп шайы ла курмәй», — тип әрнене Ҡаһым. Я. Хамматов.
СҮП II (сүбе) (Р: сорняк; И.: weed [s]; T.: yabani ot) и.
Баҫыуҙа иген һ. б. араһында үҫкән төрлө үлән; ҡый. □ Сорняк, сорная трава. / Сорный. Суп утау. Я Картуф баҡсаһын суп баҫҡан. Д. Исламов. Малайҙар, ҡыҙҙар һуған, сөгөлдөр тутәлдәре араһындағы суптәрҙе лә утай. Р. Низамов. Баҡсаны ла суп баҫып бөткән, ҡарарға форсат теймәй. Р Солтангәрәев. Юлда осрап торған суптәр, дегәнәктәр ситкә ташлана торҙо. Ғ. Хәйри. • Насар һөрөлгән ерҙе суп баҫыр. Әйтем.
СҮП III (сүбе) и. диал. ҡар. сыуын. һыйыр субен һалған. Н һыйырҙың субен теләһә ҡайҙа ташлаһаң, икенсе йыл һыйыр тыу ҡала. Халыҡ ижадынан.
СҮПЕЛДӘК (сүпелдәге) (Р: название одного из родовых подразделений башкир;
И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Тамъян ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени тамьян. Супелдәк араһы шәжәрәһе.
СҮПЛЕ I (Р: сорный; И.: weed-grown; Т.: yabani, arsız) с.
Сүп (1,2) тулып ятҡан, сүбе күп булған.
□ Сорный, засорённый. Супле бойҙай. Суп-ле өй. Я Игене ниндәй тағы: супле, еуеш. М. Ғиләжев.
СҮПЛЕ II (Р: заросший сорняком; И.: weed-grown; T.: yabani otlarla kaplı) c.
Сүп (II) күп булып үҫкән; ҡыйлы.
□ Заросший сорняком (о поле, грядке, клумбе и т. п.). Супле баҫыу. Я Арыш емерелеп уҫкән,.. әммә иген суплерәк ине. М. Тажи.
СҮПЛЕК (сүплеге) (Р: свалка; И.: scrap heap; T: çöplük, süprüntülük) и.
1. Сүп (1) түккән урын. □ Свалка, мусорная яма. Я Суплектә, ысынлап та, сынаяҡ ярсыҡтары, сәй ҡурғаштары, буш шырпы ҡаптары тулып ята ине. 3. Биишева. Аҙыҡ-тулекте, хаҡын төшөрмәҫ өсөн, иҫкертеп, суплеккә сығарып тугеу осраҡтары тураһында һуҙ йөрөй. Д. Бүләков. • Үҙ суплегендә әтәс тә батыр. Әйтем. Әтәс уҙ суплегендә уҙе мырҙа. Әйтем. Ике куңел бер булһа, суплек башы гөл булыр. Әйтем. Алтын суплектә лә ялтырай. Мәҡәл. Шайтан таяғы суплек башында. Әйтем.
2. миф. ҡар. сүп I, 8. Я Суплеккә баҫырға ярамай, ауырыу йоғор. «Башҡорт мифологияһы»нан.
СҮПЛЕЛЕК (сүплелеге) (Р: засорённость; И.: content of impurities; T: çepellik) и.
Игендәге, иген араһындағы сүп (II) миҡдары. □ Засорённость. Баҫыуҙың суп-лелеге. Игендең суплелеге.
СҮПЛӘМ I (Р: в малом количестве; И.: next to nothing, very little; T: çok az, az miktarda) c.
Берәмләп, сүпләп кенә йыйылған йәки йыйырлыҡ. □ В малом количестве. Бында еләк супләм генә. Я [Әптерәй:] Эйе, [игене] һинең менән минеке кеуек супләм генә тугел,
697
көпә-көндөҙ суп ҡалҡытмай өйҙә ултыралармы икән ни? Й. Солтанов. Сүп осоРОУ ғәйепте йәшереп, ғәйепһеҙ итеп маташыу. □ Стараться свалить свою вину или обязанности на другого. Сүп өйөү ғәйеп, яла яғыу. □ Клеветать на кого, оклеветать кого. ■ [Наил:] Һеҙ бына, прокурор булғас, кешенән ғәйеп эҙләп, кешегә суп өйөргә уйлап ултыраһығыҙҙыр. М. Ғиләжев. Ул [прокурор ], тотҡондар өҫтөнә куп төрлө суп өйөп, .. ҡыҙып-ҡыҙып телмәр һөйләне. В. Исхаҡов. Ғәйепһеҙ көйө аҡланырға тырышыу — уҙ әҫтәңә суп өйөу менән бер. Н. Мусин. Сүп өҫтөнә сүмәлә ҡар. сүмәлә. ■ Суп өҫтөнә сумәлә тигәндәй, иртәгеһенә ук Урал аръяғынан куңелһеҙ хәбәр менән сапҡын килеп етте. Б. Рафиҡов. Сүпте ауҙарыу үҙ ғәйебеңде башҡаларға япһарыу. □ Свалить свою вину на другого. ■ Шуныһы ла бар: Бельков иптәш супте уҙенә тугел, кешегә ауҙарырға бик оҫта. Р. Солтангәрәев. Сүп тибеү бер ни эшләмәү; ваҡытты бушҡа уҙғарыу. □ соотв. Гонять лодыря. ■ Урамда суп тибеп йөрөу етер беҙгә. 3. Биишева. Сүп урынына ла {йәки шайы) күрмәү иҫәпкә алмау, танымау. □ Ни во что не ставить кого, не считаться с кем. Я «Атайым [Илмырҙа], холоҡһоҙланып, әсәйемде суп шайы ла курмәй», — тип әрнене Ҡаһым. Я. Хамматов.
СҮП II (сүбе) (Р: сорняк; И.: weed [s]; T.: yabani ot) и.
Баҫыуҙа иген һ. б. араһында үҫкән төрлө үлән; ҡый. □ Сорняк, сорная трава. / Сорный. Суп утау. Я Картуф баҡсаһын суп баҫҡан. Д. Исламов. Малайҙар, ҡыҙҙар һуған, сөгөлдөр тутәлдәре араһындағы суптәрҙе лә утай. Р. Низамов. Баҡсаны ла суп баҫып бөткән, ҡарарға форсат теймәй. Р Солтангәрәев. Юлда осрап торған суптәр, дегәнәктәр ситкә ташлана торҙо. Ғ. Хәйри. • Насар һөрөлгән ерҙе суп баҫыр. Әйтем.
СҮП III (сүбе) и. диал. ҡар. сыуын. һыйыр субен һалған. Н һыйырҙың субен теләһә ҡайҙа ташлаһаң, икенсе йыл һыйыр тыу ҡала. Халыҡ ижадынан.
СҮПЕЛДӘК (сүпелдәге) (Р: название одного из родовых подразделений башкир;
И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Тамъян ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени тамьян. Супелдәк араһы шәжәрәһе.
СҮПЛЕ I (Р: сорный; И.: weed-grown; Т.: yabani, arsız) с.
Сүп (1,2) тулып ятҡан, сүбе күп булған.
□ Сорный, засорённый. Супле бойҙай. Суп-ле өй. Я Игене ниндәй тағы: супле, еуеш. М. Ғиләжев.
СҮПЛЕ II (Р: заросший сорняком; И.: weed-grown; T.: yabani otlarla kaplı) c.
Сүп (II) күп булып үҫкән; ҡыйлы.
□ Заросший сорняком (о поле, грядке, клумбе и т. п.). Супле баҫыу. Я Арыш емерелеп уҫкән,.. әммә иген суплерәк ине. М. Тажи.
СҮПЛЕК (сүплеге) (Р: свалка; И.: scrap heap; T: çöplük, süprüntülük) и.
1. Сүп (1) түккән урын. □ Свалка, мусорная яма. Я Суплектә, ысынлап та, сынаяҡ ярсыҡтары, сәй ҡурғаштары, буш шырпы ҡаптары тулып ята ине. 3. Биишева. Аҙыҡ-тулекте, хаҡын төшөрмәҫ өсөн, иҫкертеп, суплеккә сығарып тугеу осраҡтары тураһында һуҙ йөрөй. Д. Бүләков. • Үҙ суплегендә әтәс тә батыр. Әйтем. Әтәс уҙ суплегендә уҙе мырҙа. Әйтем. Ике куңел бер булһа, суплек башы гөл булыр. Әйтем. Алтын суплектә лә ялтырай. Мәҡәл. Шайтан таяғы суплек башында. Әйтем.
2. миф. ҡар. сүп I, 8. Я Суплеккә баҫырға ярамай, ауырыу йоғор. «Башҡорт мифологияһы»нан.
СҮПЛЕЛЕК (сүплелеге) (Р: засорённость; И.: content of impurities; T: çepellik) и.
Игендәге, иген араһындағы сүп (II) миҡдары. □ Засорённость. Баҫыуҙың суп-лелеге. Игендең суплелеге.
СҮПЛӘМ I (Р: в малом количестве; И.: next to nothing, very little; T: çok az, az miktarda) c.
Берәмләп, сүпләп кенә йыйылған йәки йыйырлыҡ. □ В малом количестве. Бында еләк супләм генә. Я [Әптерәй:] Эйе, [игене] һинең менән минеке кеуек супләм генә тугел,
697