Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 774 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
СЫУАҠ АПАЙ
көн сыуаҡ булып тора ла, кук кукрәп, ямғыр яуып уҙа. Ә. Вәли.
2. кусм. Ҡайғы-хәсрәтһеҙ, шат; асыҡ, көләс булып (йөҙгә ҡарата). □ Счастливо, светло, радостно (о лице). Йөҙө сыуаҡ булып китте.
СЫУАҠ АПАЙ (Р.: божья коровка; И.: ladybird; T.: uğur böceği) и.
1. диал. ҡар. ҡамҡа. Ҡанат өҫтө ҡыҙыл йәки һары төҫтәге ҡара төрткөлө ваҡ ҡына йомро ҡуңыҙ. □ Божья коровка (лат. Coccinellidae). Eme нөктәле сыуаҡ апай. Сыуаҡ апайҙар оса. ■ Сыуаҡ апайҙар ку-ренһә, көндәр йылына, һынамыш.
2. миф. Ышаныуҙар буйынса, Алла һыйыры — сыуаҡ көндәр килтереүсе бөжәк.
□ Божья коровка (мифологизированное насекомое, являющееся, по представлениям башкир, живностью Аллаха), доел. Солнечная сестра, тётя. Сыуаҡ апай саҡырыу.
СЫУАҠЛАНЫУ (сыуаҡлан-) ҡ.
1. ҡар. сыуаҡлау 1. Көндәр сыуаҡланды. Сыуаҡланып килә. Сыуаҡлана башланы. Сыуаҡланып тора.
2. кусм. Күңел асылып хисләнеү. □ Становиться радостным. Куңеле сыуаҡланып китте. И Кәйефем дә бөгөн, болотһоҙ зәцгәр һауалы кук һымаҡ, сыуаҡланып тора ине. С. Ҡудаш.
СЫУАҠЛАУ (сыуаҡла-) (Р.: становиться ясным; И.: become unclouded, clear up; T.: ayazlanmak) ҡ.
1. Сыуаҡҡа, аяҙға әйләнеү, сыуаҡ булыу. □ Становиться ясным, безоблачным, яснеть. ■ Көн сыуаҡлап, йылытып ебәрҙе. Ғ. Ғүмәр. Ҡапыл сыҡҡан ямғыр утеп китте. Яңынан сыуаҡлап ебәрҙе. Р. Солтангәрәев. Көн торошо көҙгә тартым хәҙер: сыуаҡлап ала, еләҫләп ала, көтмәгәндә саҡ-саҡ ямғыр һибәләп утә. С. Шәрипов.
2. Көн битендә, ҡояшта йылыныу.
□ Греться на солнцепёке, солнышке. Сыуаҡлап тороу. Бесәй сыуаҡлап ята. Кояшта әбей-һәбей сыуаҡлап ултыра. ■ Нигеҙ буйында сыуаҡлап ултыра инем, тағы әсәйемдец тауышы ишетелде. Н. Мусин.
СЫУАҠЛЫ с. ҡар. сыуаҡ II. Сыуаҡлы көн. ■ Йомарт сыуаҡлы, зауыҡтырғыс яҙ миҙгеле ине. М. Тажи. Көндәр сыуаҡлы, яҙ ғәҙәттәгенән иртәрәк һиҙҙертә уҙен быйыл. С. Шәрипов.
СЫУАЛ (Р: печь; И.: furnace; hearth, fire place; T: ocak) и.
1. Утынды һөйәп яға торған ҙур ауыҙлы, тура мөрйәле боронғо мейес. □ Печь (типа камина). Сыуалға яғыу. Сыуал арты. Сыуал алды. Сыуал мөрйәһе. Сыуал яҡтыһы. Сыуал менән йылытыу. ■ Тау ҡыуышына һайғауҙан йышлап яһалған өйҙөң сыуалы янында .. ултырған, йөҙөн һаҡал-мыйыҡ баҫҡан ир .. ҡунағына ҡараны. Т. Ғарипова. [Илмырҙа] өйҙөц эске яғында сыуал урынына урыҫ мейесе, ә төпкө бүлмәһенә ҡалаларҙағыса тышы тимер менән көпләнеуле йомро мейес сығартты. Я. Хамматов.
2. диал. Йомро тимер мейес. □ Круглая железная печь. Сыуал яғыу. Сыуал эсенә утын һалыу. Сыуалдағы утынды тоҡандырыу.
3. миф. Йорт йә өй эсен төрлө насар көстәрҙән, зәхмәттәрҙән һаҡлаусы. □ Печь (типа камина, которая выполняет очищающую и обережную функцию). Сыуал — ой ҡото. Сыуал яғып, ен-пәрей ҡыуыу.
СЫУАЛАНЫУ (сыуалан) ҡ. ҡайт. ҡар. сыуалыу 1—4. возвр. от сыуалыу 1—4. Сыуаланып бөтөу. ■ Урамдағы хәлде кургән Хажисолтан байҙың бисәләре, бер-береһенә ҡарата насарлыҡтарын онотоп, өй эсендә сыуаландылар. Я. Хамматов.
СЫУАЛ АРТЫ (Р: запечье; И.: back of a hearth, furnace; T.: ocak yam) и. диал.
1. Мейес арты. □ Запечье. Сыуал артына ҡуйыу. Сыуал артына ойоу. Сыуал артына һәндерә эшләу. ■ Уның [мейестең] боронғоса сыуал арты тип әйтелә торған урынына ваҡ-төйәк сытыр, утын киҫәктәре тултырылған. Ғ. Дәүләтшин. [Ҡыҙҙар — Талхаға:] Аҡыл өләшкәндә сыуал артында ятып ҡалған ул. Ж. Кейекбаев.
2. миф. Мифлаштырылған хәүефле урын; бисура урыны. □ Мифологизиро-
774
көн сыуаҡ булып тора ла, кук кукрәп, ямғыр яуып уҙа. Ә. Вәли.
2. кусм. Ҡайғы-хәсрәтһеҙ, шат; асыҡ, көләс булып (йөҙгә ҡарата). □ Счастливо, светло, радостно (о лице). Йөҙө сыуаҡ булып китте.
СЫУАҠ АПАЙ (Р.: божья коровка; И.: ladybird; T.: uğur böceği) и.
1. диал. ҡар. ҡамҡа. Ҡанат өҫтө ҡыҙыл йәки һары төҫтәге ҡара төрткөлө ваҡ ҡына йомро ҡуңыҙ. □ Божья коровка (лат. Coccinellidae). Eme нөктәле сыуаҡ апай. Сыуаҡ апайҙар оса. ■ Сыуаҡ апайҙар ку-ренһә, көндәр йылына, һынамыш.
2. миф. Ышаныуҙар буйынса, Алла һыйыры — сыуаҡ көндәр килтереүсе бөжәк.
□ Божья коровка (мифологизированное насекомое, являющееся, по представлениям башкир, живностью Аллаха), доел. Солнечная сестра, тётя. Сыуаҡ апай саҡырыу.
СЫУАҠЛАНЫУ (сыуаҡлан-) ҡ.
1. ҡар. сыуаҡлау 1. Көндәр сыуаҡланды. Сыуаҡланып килә. Сыуаҡлана башланы. Сыуаҡланып тора.
2. кусм. Күңел асылып хисләнеү. □ Становиться радостным. Куңеле сыуаҡланып китте. И Кәйефем дә бөгөн, болотһоҙ зәцгәр һауалы кук һымаҡ, сыуаҡланып тора ине. С. Ҡудаш.
СЫУАҠЛАУ (сыуаҡла-) (Р.: становиться ясным; И.: become unclouded, clear up; T.: ayazlanmak) ҡ.
1. Сыуаҡҡа, аяҙға әйләнеү, сыуаҡ булыу. □ Становиться ясным, безоблачным, яснеть. ■ Көн сыуаҡлап, йылытып ебәрҙе. Ғ. Ғүмәр. Ҡапыл сыҡҡан ямғыр утеп китте. Яңынан сыуаҡлап ебәрҙе. Р. Солтангәрәев. Көн торошо көҙгә тартым хәҙер: сыуаҡлап ала, еләҫләп ала, көтмәгәндә саҡ-саҡ ямғыр һибәләп утә. С. Шәрипов.
2. Көн битендә, ҡояшта йылыныу.
□ Греться на солнцепёке, солнышке. Сыуаҡлап тороу. Бесәй сыуаҡлап ята. Кояшта әбей-һәбей сыуаҡлап ултыра. ■ Нигеҙ буйында сыуаҡлап ултыра инем, тағы әсәйемдец тауышы ишетелде. Н. Мусин.
СЫУАҠЛЫ с. ҡар. сыуаҡ II. Сыуаҡлы көн. ■ Йомарт сыуаҡлы, зауыҡтырғыс яҙ миҙгеле ине. М. Тажи. Көндәр сыуаҡлы, яҙ ғәҙәттәгенән иртәрәк һиҙҙертә уҙен быйыл. С. Шәрипов.
СЫУАЛ (Р: печь; И.: furnace; hearth, fire place; T: ocak) и.
1. Утынды һөйәп яға торған ҙур ауыҙлы, тура мөрйәле боронғо мейес. □ Печь (типа камина). Сыуалға яғыу. Сыуал арты. Сыуал алды. Сыуал мөрйәһе. Сыуал яҡтыһы. Сыуал менән йылытыу. ■ Тау ҡыуышына һайғауҙан йышлап яһалған өйҙөң сыуалы янында .. ултырған, йөҙөн һаҡал-мыйыҡ баҫҡан ир .. ҡунағына ҡараны. Т. Ғарипова. [Илмырҙа] өйҙөц эске яғында сыуал урынына урыҫ мейесе, ә төпкө бүлмәһенә ҡалаларҙағыса тышы тимер менән көпләнеуле йомро мейес сығартты. Я. Хамматов.
2. диал. Йомро тимер мейес. □ Круглая железная печь. Сыуал яғыу. Сыуал эсенә утын һалыу. Сыуалдағы утынды тоҡандырыу.
3. миф. Йорт йә өй эсен төрлө насар көстәрҙән, зәхмәттәрҙән һаҡлаусы. □ Печь (типа камина, которая выполняет очищающую и обережную функцию). Сыуал — ой ҡото. Сыуал яғып, ен-пәрей ҡыуыу.
СЫУАЛАНЫУ (сыуалан) ҡ. ҡайт. ҡар. сыуалыу 1—4. возвр. от сыуалыу 1—4. Сыуаланып бөтөу. ■ Урамдағы хәлде кургән Хажисолтан байҙың бисәләре, бер-береһенә ҡарата насарлыҡтарын онотоп, өй эсендә сыуаландылар. Я. Хамматов.
СЫУАЛ АРТЫ (Р: запечье; И.: back of a hearth, furnace; T.: ocak yam) и. диал.
1. Мейес арты. □ Запечье. Сыуал артына ҡуйыу. Сыуал артына ойоу. Сыуал артына һәндерә эшләу. ■ Уның [мейестең] боронғоса сыуал арты тип әйтелә торған урынына ваҡ-төйәк сытыр, утын киҫәктәре тултырылған. Ғ. Дәүләтшин. [Ҡыҙҙар — Талхаға:] Аҡыл өләшкәндә сыуал артында ятып ҡалған ул. Ж. Кейекбаев.
2. миф. Мифлаштырылған хәүефле урын; бисура урыны. □ Мифологизиро-
774