Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 784 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
СӘҒӘТ ТУҠМАҒЫ
□ Часовая стрелка. Сәғәт теле туҡтау. Сәғәт телен бер сәғәткә артҡа кусереу.
2. ҡар. сәғәт ҡалағы. ■ Сәғәт теле һуға, туҡтай белмәй, тигеҙ улсәй ваҡыт ут-кәнен. Я. Ҡолмой.
СӘҒӘТ ТУҠМАҒЫ и. диал. ҡар. сәғәт гере. Сәғәт туҡмағын кутәреу. Сәғәт туҡмағы аҫҡа ҡәҙәр төшкән.
СӘҒӘТ УҒЫ и. ҡар. сәғәт теле 1.
СӘД [ғәр. (Р.: преграда; И.: obstacle, steeple; barricade; T.: set) и. иҫк.
1. Кәртә, ҡамау. □ Преграда, изгородь. Сәд ҡуйыу. ■ Сәд булмаҫ, саф һыуҙы дуңғыҙ ятып быуған менән. Б. Мирзанов.
2. кусм. Тотҡарлыҡ, ҡаршылыҡ. □ Препятствие, преграда. Сәд тотҡарлай. Сәд килеп сыҡты. Йырып сыҡҡыһыҙ сәдкә эләгеу. ■ Юлдарымда сәд, ауҙар ҡоролған. Куренмәй иҡбал, ҡап-ҡара урман. С. Ҡудаш.
СӘДӘД (сәдәте) [ғәр. (Р.: цель, намерение; И.: intention; goal; T: maksat) и. иҫк. ҡар. маҡсат.
Алға ҡуйылған бурыс, ниәт. □ Цель, намерение. Билдәһеҙ сәдәд. Сәдәд ҡуйыу. Яҡшы сәдәд менән йөрөу. Изге сәдәд менән килеу.
СӘДӘФ [ғәр. ‘ҡабырсаҡ’] (Р: перламутр; И.: nacre; T.: sedef) и. иҫк.
Ынйы ҡабырсаҡтарының һәм ҡайһы бер ҡусҡарҙарҙың ҡабырсаҡтарының эске яғындағы ҡалын ҡатлама; перламутр. П Перламутр. / Перламутровый. Ҡабырсаҡ сәдәфе. Сәдәф төҫө. ■ Уның өсөн ителер өмөт хәләфтән, уның өсөн сәселер дәрҙәр сәдәфтән. М. Өмөтбаев.
СӘҘЕ (Р: название родовых подразделений башкир; И.: Bashkir clan subdivisions; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
1. Ҡара-табын, ҡармыш, сәҙе, ялан-ҡа-тай, бишул ырыуҙарына ҡараған башҡорт аймаҡтарының исеме. □ Название родовых подразделений башкир племён кара-та-бын, саде, кармыш, ялан-катай, бишул. Сәҙе араһы. Сәҙе тамғаһы. Сәҙе ерҙәре. Сәҙеләр тирмәһенә барыу.
2. Башҡорт ырыуының исеме. □ Саде или сазе (название башкирского рода). Сәҙеләр ораны. Сәҙе ырыуы. Сәҙе ырыуы ағасы.
Ырғыҙ, Кәмәлек буйы башҡорттары сәҙе ырыуына ҡарай.
СӘҘӘП (сәҙәбе) (Р: пуговица; И.: small button; T.: düğme) и. диал. ҡар. һиҙәп.
Ваҡ төймә, һәҙәп. □ Пуговица (мелкая). Сәҙәп тағыу. Аҡ сәҙәптәр тағып сығыу. Сәҙәбе төшөп ҡалған. Кулдәк иҙеуендәге сәҙәп.
СӘҘӘПГӨЛ (Р: роза; И.: rose; T: gül) и. диал. ҡар. рауза.
Гөлйемештәр ғаиләһенә ҡараған төрлө төҫтәге эре ялбыр, хуш еҫле сәскәле, сәнскәк һабаҡлы ҡыуаҡ һәм шуның сәскәһе; рауза гөлө. □ Роза (лат. Rosa). Аҡ сәҙәпгөл. Ҡыҙыл сәҙәпгөл. Сәҙәпгөл уҫтереу. Сәҙәпгөл майы. Сәҙәпгөл сәскәһе.
СӘҘӘП ҮЛӘН (Р: валериана; И.: valerian; T.: kediotu) и. диал. ҡар. бесәй үләне.
Һыу буйҙарында, дымлы ерҙә үҫеүсе, оҙон һабаҡлы, ҡара-ҡаршы япраҡлы, алһыу миләүшә төҫлө ваҡ суҡ сәскәле күп йыллыҡ дарыу үләне. □ Валериана (лат. Valeriana). Сәҙәп уләнен йыйыу. Сәҙәп уләнен киптереу. Сәҙәп уләне төнәтмәһе. Ҡан баҫымы юғары булғанда, сәҙәп уләнен ҡайнатып эсеу шифалы.
СӘЖҒЫ [ғәр. е*—) (Р: рифмованная проза; И.: rhyme prose; T: seci) и. иҫк.
Рифмалаштырылған сәсмә әҫәр. □ Рифмованная проза. Сәжғы ижад итеу. Сәжғы ижадсыһы. Сәжғы уҡыу. ■ Ҡөрьәндең куп өлөшө сәжғы рәуешендә яҙылған. Башҡортса дини календарҙан.
СӘЖДӘ [ғәр. ‘теҙ сүгеп, баш эйеү’] (Р: поклон во время молитвы; И.: bow during Moslem prayer requests; T: secde) и.
1. дини. Намаҙ ваҡытында йөҙ түбән эйелеп табынған хәл. □ Поклон во время молитвы. Сәждәгә йығылыу. Сәждәнән ҡалҡыу.
2. кусм. Теҙ сүгеп, баш эйгән хәл. □ Поклон. ■ Сажидә бер кәрамәт саз шикелле, сазына миллион сәждә аҙ шикелле. Ш. Бабич.
СӘЖДӘГӘ КИТЕҮ (сәждәгә кит ) (Р: кланяться во время молитвы; И.: bow during Moslem prayer requests; T: secde etmek) ҡ.
1. Намаҙ ваҡытында йөҙ түбән эйелеп табыныу. □ Кланяться во время мо-
784
□ Часовая стрелка. Сәғәт теле туҡтау. Сәғәт телен бер сәғәткә артҡа кусереу.
2. ҡар. сәғәт ҡалағы. ■ Сәғәт теле һуға, туҡтай белмәй, тигеҙ улсәй ваҡыт ут-кәнен. Я. Ҡолмой.
СӘҒӘТ ТУҠМАҒЫ и. диал. ҡар. сәғәт гере. Сәғәт туҡмағын кутәреу. Сәғәт туҡмағы аҫҡа ҡәҙәр төшкән.
СӘҒӘТ УҒЫ и. ҡар. сәғәт теле 1.
СӘД [ғәр. (Р.: преграда; И.: obstacle, steeple; barricade; T.: set) и. иҫк.
1. Кәртә, ҡамау. □ Преграда, изгородь. Сәд ҡуйыу. ■ Сәд булмаҫ, саф һыуҙы дуңғыҙ ятып быуған менән. Б. Мирзанов.
2. кусм. Тотҡарлыҡ, ҡаршылыҡ. □ Препятствие, преграда. Сәд тотҡарлай. Сәд килеп сыҡты. Йырып сыҡҡыһыҙ сәдкә эләгеу. ■ Юлдарымда сәд, ауҙар ҡоролған. Куренмәй иҡбал, ҡап-ҡара урман. С. Ҡудаш.
СӘДӘД (сәдәте) [ғәр. (Р.: цель, намерение; И.: intention; goal; T: maksat) и. иҫк. ҡар. маҡсат.
Алға ҡуйылған бурыс, ниәт. □ Цель, намерение. Билдәһеҙ сәдәд. Сәдәд ҡуйыу. Яҡшы сәдәд менән йөрөу. Изге сәдәд менән килеу.
СӘДӘФ [ғәр. ‘ҡабырсаҡ’] (Р: перламутр; И.: nacre; T.: sedef) и. иҫк.
Ынйы ҡабырсаҡтарының һәм ҡайһы бер ҡусҡарҙарҙың ҡабырсаҡтарының эске яғындағы ҡалын ҡатлама; перламутр. П Перламутр. / Перламутровый. Ҡабырсаҡ сәдәфе. Сәдәф төҫө. ■ Уның өсөн ителер өмөт хәләфтән, уның өсөн сәселер дәрҙәр сәдәфтән. М. Өмөтбаев.
СӘҘЕ (Р: название родовых подразделений башкир; И.: Bashkir clan subdivisions; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
1. Ҡара-табын, ҡармыш, сәҙе, ялан-ҡа-тай, бишул ырыуҙарына ҡараған башҡорт аймаҡтарының исеме. □ Название родовых подразделений башкир племён кара-та-бын, саде, кармыш, ялан-катай, бишул. Сәҙе араһы. Сәҙе тамғаһы. Сәҙе ерҙәре. Сәҙеләр тирмәһенә барыу.
2. Башҡорт ырыуының исеме. □ Саде или сазе (название башкирского рода). Сәҙеләр ораны. Сәҙе ырыуы. Сәҙе ырыуы ағасы.
Ырғыҙ, Кәмәлек буйы башҡорттары сәҙе ырыуына ҡарай.
СӘҘӘП (сәҙәбе) (Р: пуговица; И.: small button; T.: düğme) и. диал. ҡар. һиҙәп.
Ваҡ төймә, һәҙәп. □ Пуговица (мелкая). Сәҙәп тағыу. Аҡ сәҙәптәр тағып сығыу. Сәҙәбе төшөп ҡалған. Кулдәк иҙеуендәге сәҙәп.
СӘҘӘПГӨЛ (Р: роза; И.: rose; T: gül) и. диал. ҡар. рауза.
Гөлйемештәр ғаиләһенә ҡараған төрлө төҫтәге эре ялбыр, хуш еҫле сәскәле, сәнскәк һабаҡлы ҡыуаҡ һәм шуның сәскәһе; рауза гөлө. □ Роза (лат. Rosa). Аҡ сәҙәпгөл. Ҡыҙыл сәҙәпгөл. Сәҙәпгөл уҫтереу. Сәҙәпгөл майы. Сәҙәпгөл сәскәһе.
СӘҘӘП ҮЛӘН (Р: валериана; И.: valerian; T.: kediotu) и. диал. ҡар. бесәй үләне.
Һыу буйҙарында, дымлы ерҙә үҫеүсе, оҙон һабаҡлы, ҡара-ҡаршы япраҡлы, алһыу миләүшә төҫлө ваҡ суҡ сәскәле күп йыллыҡ дарыу үләне. □ Валериана (лат. Valeriana). Сәҙәп уләнен йыйыу. Сәҙәп уләнен киптереу. Сәҙәп уләне төнәтмәһе. Ҡан баҫымы юғары булғанда, сәҙәп уләнен ҡайнатып эсеу шифалы.
СӘЖҒЫ [ғәр. е*—) (Р: рифмованная проза; И.: rhyme prose; T: seci) и. иҫк.
Рифмалаштырылған сәсмә әҫәр. □ Рифмованная проза. Сәжғы ижад итеу. Сәжғы ижадсыһы. Сәжғы уҡыу. ■ Ҡөрьәндең куп өлөшө сәжғы рәуешендә яҙылған. Башҡортса дини календарҙан.
СӘЖДӘ [ғәр. ‘теҙ сүгеп, баш эйеү’] (Р: поклон во время молитвы; И.: bow during Moslem prayer requests; T: secde) и.
1. дини. Намаҙ ваҡытында йөҙ түбән эйелеп табынған хәл. □ Поклон во время молитвы. Сәждәгә йығылыу. Сәждәнән ҡалҡыу.
2. кусм. Теҙ сүгеп, баш эйгән хәл. □ Поклон. ■ Сажидә бер кәрамәт саз шикелле, сазына миллион сәждә аҙ шикелле. Ш. Бабич.
СӘЖДӘГӘ КИТЕҮ (сәждәгә кит ) (Р: кланяться во время молитвы; И.: bow during Moslem prayer requests; T: secde etmek) ҡ.
1. Намаҙ ваҡытында йөҙ түбән эйелеп табыныу. □ Кланяться во время мо-
784