Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VII. 821 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
СӘРДИ
эттең ҡаҡ маңлайына бер осло морондо сәпәйем. М. Тажи.
3. Ҡуйы нәмәне ҡайҙалыр йәбештерә һуғыу. □ Шлёпать (замазывая густой массой), обкладывать чем-то. Сәпәп һылау. Стенаға балсыҡ сәпәү. М [Әсәһе — Диләгә:] Атайың ҡайтыуына .. ҡатыҡты ойот, тиҙәкте сәпәп ҡуй. Һ. Дәүләтшина.
4. Устан усҡа һалып, ҡағып йомарлау.
□ Комкать, сбивать в ком, делать комок. // Сбивание. Май сәпәү. Ҡорот сәпәй башлау. Н Гөлкәй әбей ылаш эргәһендә ҡорот сәпәп ултыра ине. И. Көҫәпҡол.
5. күсм. Көтмәгәндә кешегә ниндәйҙер насарлыҡ ҡылыуға, күңелен ҡыйырһытҡан эш эшләүгә ҡарата әйтелә. □ Влепить. ■ Шелтә сәпәү. Штраф сәпәү. Насар билдә сәпәү. И «Бурһыҡ» тип, Хәмзәгә яңы ҡушамат та сәпәп ҡуйҙы берәү. М. Кәрим.
6. күсм. Атып үлтереү. □ Застрелить. Д [Миңләхмәтов:] Берәүҙе сәпәнем, башҡа тура килгәне юҡ әле. С. Әлибаев. Беҙҙекеләр ҡырҡ ике фашисты сәпәгәндәр бит. Ғ. Әхмәтшин.
СӘПӘШ (Р.: название одного из родовых-подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan subdivisions; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҫыбы-мең ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени сыбы-мин. Сәпәш аймағы. Сәпәштәр менән сиктәш ырыуҙар. Сәпәштәр араһынан сыҡҡан тархан.
СӘПӘШЕҮ (сәпәш-) (Р.: драться; И.: scuffle; T.: dövüşmek) ҡ. диал.
Үҙ-ара тартҡылашыу, бәргеләшеү.
□ Драться. Сәпәшеп киттеләр. Сәпәшә башланылар. ■ Улар өсәү. Бишәү булһалар ҙа, сәпәшеүгә китһә, һынатмам. Ҡ. Даян.
СЭР (Р: подражание визгу; И.: yelp; T.: çığlık) оҡш.
Әсе итеп ҡысҡырған тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание визгу. Сэр итеү. Сэр тигән тауыш. Сэр ҙә сэр килеү. Сэр итеп ҡалыу.
СӘРАБ [ғәр. и. иҫк. ҡар. сағым 2. ■ һин киләсәктән көтәһең әллә ниндәй яҡты көн, юҡ улар, бары ла хыял, күҙгә күренгән бер сәраб. М. Ғафури.
СӘРБИ и. бот. ҡар. сәрүи I, 1, 2. Сәрби ағасы. Сәрби тубырсығы. Сәрби энәләре. Сәрби — бик ҡиммәтле ағас төрө, унан еҫле май етештерәләр, мебель яһау өсөн дә ҡиммәтле материал һанала.
СӘРБӘСТI [фарс. ] (Р: свободный; И.: free; T.: serbest) с. иҫк. ҡар. ирекле.
Бер кемгә буйһонмаған, бойондороҡло булмаған; азат. □ Свободный. Сәрбәст кеше. Сәрбәст һүҙ. Сәрбәст темаға әңгәмә.
СӘРБӘСТ II (Р: свободно; И.: free(ly); T.: serbest)/?, иҫк. ҡар. ирекле.
Ирекле булып, азат килеш. □ Свободно. Сәрбәсткә әйләнеү. Сәрбәст һөйләшеү.
СӘРГӘЙ (Р: пескарь; И.: gudgeon; T.: dere kaya balığı) и. диал. ҡар. ташбаш.
Ҡара сыбар төҫтәге ваҡ балыҡ; ҡомой. □ Пескарь (лат. Gobio gobio}. Йылға тулы сәргәй. Быуала сәргәй үрсегән. Емләүгә сәргәй йыйылып китте.
СӘРГӘНСЕК (сәргәнсеге) и. диал. ҡар. сәңгерсәк. Һыйыр малының сәргәнсеге. Сәргәнсек йыуыу. Сәргәнсек бешереү.
СӘРГӘРҘАН [фарс. (Р.: расте-
рянный; И.: bewildered; T.: sergerdan) с. иҫк.
Болоҡһоған, ҡаушаған. □ Растерянный; смущённый. / Растерянность, смущение. Сәргәрҙан кеше. ■ Күп ғәриплек күрһәм дә, зар, сәргәрҙан йөрөһәм дә, .. йөрөмәй күңелем тынмайҙыр. «Буҙйегет».
СӘРҒӘСКӘР [фарс. (р: во-
еначальник; И.: commander; T: serasker) и. хәрби. иҫк.
Ғәскәр башлығы. □ Военачальник, командир, полководец. М Ҡыпсаҡ үҙе Лоҡман Хәким пәдәре Уғызхан урҙаһында сәрғәскәр булған. «Башҡорт шәжәрәләре». Ғәбделғәзиз янарал олатаһы кеүек үк, аҡ батшаның сәрғәскәре булып китеүе ихтимал [Дәүләтшиндың]. Й. Солтанов.
СӘРДИ [фарс. (Р: холод; И.: cold; Т.: serdi) и. иҫк. ҡар. һыуыҡ.
821
эттең ҡаҡ маңлайына бер осло морондо сәпәйем. М. Тажи.
3. Ҡуйы нәмәне ҡайҙалыр йәбештерә һуғыу. □ Шлёпать (замазывая густой массой), обкладывать чем-то. Сәпәп һылау. Стенаға балсыҡ сәпәү. М [Әсәһе — Диләгә:] Атайың ҡайтыуына .. ҡатыҡты ойот, тиҙәкте сәпәп ҡуй. Һ. Дәүләтшина.
4. Устан усҡа һалып, ҡағып йомарлау.
□ Комкать, сбивать в ком, делать комок. // Сбивание. Май сәпәү. Ҡорот сәпәй башлау. Н Гөлкәй әбей ылаш эргәһендә ҡорот сәпәп ултыра ине. И. Көҫәпҡол.
5. күсм. Көтмәгәндә кешегә ниндәйҙер насарлыҡ ҡылыуға, күңелен ҡыйырһытҡан эш эшләүгә ҡарата әйтелә. □ Влепить. ■ Шелтә сәпәү. Штраф сәпәү. Насар билдә сәпәү. И «Бурһыҡ» тип, Хәмзәгә яңы ҡушамат та сәпәп ҡуйҙы берәү. М. Кәрим.
6. күсм. Атып үлтереү. □ Застрелить. Д [Миңләхмәтов:] Берәүҙе сәпәнем, башҡа тура килгәне юҡ әле. С. Әлибаев. Беҙҙекеләр ҡырҡ ике фашисты сәпәгәндәр бит. Ғ. Әхмәтшин.
СӘПӘШ (Р.: название одного из родовых-подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan subdivisions; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҫыбы-мең ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени сыбы-мин. Сәпәш аймағы. Сәпәштәр менән сиктәш ырыуҙар. Сәпәштәр араһынан сыҡҡан тархан.
СӘПӘШЕҮ (сәпәш-) (Р.: драться; И.: scuffle; T.: dövüşmek) ҡ. диал.
Үҙ-ара тартҡылашыу, бәргеләшеү.
□ Драться. Сәпәшеп киттеләр. Сәпәшә башланылар. ■ Улар өсәү. Бишәү булһалар ҙа, сәпәшеүгә китһә, һынатмам. Ҡ. Даян.
СЭР (Р: подражание визгу; И.: yelp; T.: çığlık) оҡш.
Әсе итеп ҡысҡырған тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание визгу. Сэр итеү. Сэр тигән тауыш. Сэр ҙә сэр килеү. Сэр итеп ҡалыу.
СӘРАБ [ғәр. и. иҫк. ҡар. сағым 2. ■ һин киләсәктән көтәһең әллә ниндәй яҡты көн, юҡ улар, бары ла хыял, күҙгә күренгән бер сәраб. М. Ғафури.
СӘРБИ и. бот. ҡар. сәрүи I, 1, 2. Сәрби ағасы. Сәрби тубырсығы. Сәрби энәләре. Сәрби — бик ҡиммәтле ағас төрө, унан еҫле май етештерәләр, мебель яһау өсөн дә ҡиммәтле материал һанала.
СӘРБӘСТI [фарс. ] (Р: свободный; И.: free; T.: serbest) с. иҫк. ҡар. ирекле.
Бер кемгә буйһонмаған, бойондороҡло булмаған; азат. □ Свободный. Сәрбәст кеше. Сәрбәст һүҙ. Сәрбәст темаға әңгәмә.
СӘРБӘСТ II (Р: свободно; И.: free(ly); T.: serbest)/?, иҫк. ҡар. ирекле.
Ирекле булып, азат килеш. □ Свободно. Сәрбәсткә әйләнеү. Сәрбәст һөйләшеү.
СӘРГӘЙ (Р: пескарь; И.: gudgeon; T.: dere kaya balığı) и. диал. ҡар. ташбаш.
Ҡара сыбар төҫтәге ваҡ балыҡ; ҡомой. □ Пескарь (лат. Gobio gobio}. Йылға тулы сәргәй. Быуала сәргәй үрсегән. Емләүгә сәргәй йыйылып китте.
СӘРГӘНСЕК (сәргәнсеге) и. диал. ҡар. сәңгерсәк. Һыйыр малының сәргәнсеге. Сәргәнсек йыуыу. Сәргәнсек бешереү.
СӘРГӘРҘАН [фарс. (Р.: расте-
рянный; И.: bewildered; T.: sergerdan) с. иҫк.
Болоҡһоған, ҡаушаған. □ Растерянный; смущённый. / Растерянность, смущение. Сәргәрҙан кеше. ■ Күп ғәриплек күрһәм дә, зар, сәргәрҙан йөрөһәм дә, .. йөрөмәй күңелем тынмайҙыр. «Буҙйегет».
СӘРҒӘСКӘР [фарс. (р: во-
еначальник; И.: commander; T: serasker) и. хәрби. иҫк.
Ғәскәр башлығы. □ Военачальник, командир, полководец. М Ҡыпсаҡ үҙе Лоҡман Хәким пәдәре Уғызхан урҙаһында сәрғәскәр булған. «Башҡорт шәжәрәләре». Ғәбделғәзиз янарал олатаһы кеүек үк, аҡ батшаның сәрғәскәре булып китеүе ихтимал [Дәүләтшиндың]. Й. Солтанов.
СӘРДИ [фарс. (Р: холод; И.: cold; Т.: serdi) и. иҫк. ҡар. һыуыҡ.
821