Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 109 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАЛСАЙЫУ
2. Документтың кенәгә төбөндә ҡалған ише. □ Талон. Ордер талоны. Путёвка талоны.
ТАЛ ОПТОҺЫ (Р.: краснопёрка; И.: rudd; T.: kızılkanat) и. диал. ҡар. ҡыҙылғанат.
Карптар ғаиләһенә ҡараған ҡараһыу йәшел төҫлө, ҡыҙыл ҡанатлы яҫмыҡ балыҡ.
□ Краснопёрка (лат. Scardinius erythroph-thalmus). Тал оптоһын тоторға ярамай. Тал оптоһы «Ҡыҙыл китап»ҡа ингән.
ТАЛПАН (Р.: клещ; И.: tick, acariaıı; T.: kene) и. зоол.
1. Йән эйәләренең тәненә ҡаҙалып ҡан һура торған, быуынтыҡ аяҡлы ваҡ бөжәк.
□ Клещ (лат. Acari или Acarına). Энцефалит талпаны. Талпан ҡаҙалыу. Зарарһыҙ талпан. ■ Талпан — кеше өсөн утә ҡурҡыныслы бөжәктәрҙең береһе, ул энцефалит ауырыуының микробтарын йоҡтороу ы мөмкин. В. Ғүмәров. Ҡасим ытырғынып ҡулындағы талпанды ергә быраҡтырҙы һәм уксәһе менән иҙергә тотондо. Ғ. Хисамов.
2. һөйл. Үҫемлектең һутын һурып ҡорота торған йәшел төҫтәге ваҡ ҡына ҡанатһыҙ бөжәк. □ Тля, растительная вошь (лат. Ар-hidoidea). Талпанға ҡаршы төнәтмә.
3. Ҡысынма бетсәһе. □ Чесоточный клещ. Талпанға ҡаршы май.
ТАЛПАНЛАУ (талпанла-) (Р: быть облепленным клещами; И.: suck in; T: kene sokmak) ҡ.
Талпан (1) һырыу. □ Быть облепленным клещами. Талпанлаған эт.
ТАЛПЫҠАЙ и. диал. ҡар. талҡыуыс. Талпыҡай менән киндер уткәрергә кәрәк. Талпыҡай эшләу.
ТАЛПЫНДЫРЫУ (талпындыр-) (Р: махать (крыльями); И.: switch; winnow; T: kanat çırpmak) ҡ.
1. Ҡағып елпетеү (ҡанатты). □ Махать (крыльями). Сыйырсыҡ ҡанатын талпындыра. Себеш ҡанаттарын талпындырҙы.
2. кусм. Хис-теләк менән ашҡындырыу.
□ Воодушевлять, окрылять, вдохновлять. Йөрәкте талпындырыу. ■ Ә инде рух бейеклегенең йөрәктәрҙе талпындырыу көсө, хыял-ынтылыштарға ҡанат ҡуйыу ҡөҙрәте тағы ла ҡеуәтлерәк. Ш. Янбаев.
ТАЛПЫНЫУ (талпын-) (Р: махать крыльями; И.: switch; winnow; T: kanat çırpmak) ҡ.
1. Ҡанат елпеп ынтылыу (ҡошҡа ҡарата). □ Махать крыльями (о птицах)’, порываться взлететь. // Взмах, мах крыльями (стремясь взлететь). Осорға талпыныу. ■ Яҡында ғына сыйырсыҡтар талпынып һайрай. Ә. Байрамов. Ҡук ыласын ҡоштоң балаһы талпына-талпына бауҙа улә. Халыҡ йырынан.
2. Ҡапыл ҡуҙғалырға йәки торорға ынтылыу. □ Порываться, стремиться к кому, чему', дҫлзхъ рывок. // Рывок. Талпынып ҡуйыу. Талпынып тороу. ■ Толпар бер талпынған икән, сынйыр өҙөлөп киткән. Әкиәттән.
3. кусм. Хис-теләк менән ашҡыныу. □ Быть охваченным сильным чувством, гореть желанием, стремиться что-л. сделать, совершить. // Стремление куда, к кому, чему. Ҡурергә тип талпыныу. Талпынып ҡайтыу. ■ Ил өсөн сыҡтыҡ беҙ, йәш куңел-дәр ашҡынып, ярлы бәхете, яҡты тормош донъяһына талпынып. Ғ. Амантай. Ләкин рухым талпыныуҙан, юғарыға осорға теләу-ҙән, мөхәббәт баҡсаһындағы гөлдәргә ҡарап һайрау теләгенән туҡтамай. М. Ғафури. Осоп барып курер өсөн талпына минең куңел. Халыҡ йырынан.
ТАЛПЫНЫШЫУ (талпыныш-) ҡ. урт. ҡар. талпыныу, взаимн. от талпыныу. Талпынышып осоу.
ТАЛ САБАҠ (талсабағы) (Р: мальки сорожек; И.: dace; T.: gümüşlü balık yavrusu) и. диал.
Ваҡ сабаҡ. □ Мальки сорожек; елец. Мурҙаға тик талсабаҡ эләккән. Тотҡан талсабаҡты кире һыуға ебәреу.
ТАЛСАЙТЫУ (талсайт-) (Р: стоять, широко расставив ноги; И.: stand astride; bestraddle; T.: bacaklarını geniş açarak durmak) ҡ.
Аяҡтарҙы айырып баҫыу. □ Стоять, широко расставив ноги. Аяҡтарын талсайтып тора.
ТАЛСАЙЫУ (талсай-, талсая) (Р: широко расставить ноги; И.: straddle; T.: bacaklarını geniş açarak durmak) ҡ.
109
2. Документтың кенәгә төбөндә ҡалған ише. □ Талон. Ордер талоны. Путёвка талоны.
ТАЛ ОПТОҺЫ (Р.: краснопёрка; И.: rudd; T.: kızılkanat) и. диал. ҡар. ҡыҙылғанат.
Карптар ғаиләһенә ҡараған ҡараһыу йәшел төҫлө, ҡыҙыл ҡанатлы яҫмыҡ балыҡ.
□ Краснопёрка (лат. Scardinius erythroph-thalmus). Тал оптоһын тоторға ярамай. Тал оптоһы «Ҡыҙыл китап»ҡа ингән.
ТАЛПАН (Р.: клещ; И.: tick, acariaıı; T.: kene) и. зоол.
1. Йән эйәләренең тәненә ҡаҙалып ҡан һура торған, быуынтыҡ аяҡлы ваҡ бөжәк.
□ Клещ (лат. Acari или Acarına). Энцефалит талпаны. Талпан ҡаҙалыу. Зарарһыҙ талпан. ■ Талпан — кеше өсөн утә ҡурҡыныслы бөжәктәрҙең береһе, ул энцефалит ауырыуының микробтарын йоҡтороу ы мөмкин. В. Ғүмәров. Ҡасим ытырғынып ҡулындағы талпанды ергә быраҡтырҙы һәм уксәһе менән иҙергә тотондо. Ғ. Хисамов.
2. һөйл. Үҫемлектең һутын һурып ҡорота торған йәшел төҫтәге ваҡ ҡына ҡанатһыҙ бөжәк. □ Тля, растительная вошь (лат. Ар-hidoidea). Талпанға ҡаршы төнәтмә.
3. Ҡысынма бетсәһе. □ Чесоточный клещ. Талпанға ҡаршы май.
ТАЛПАНЛАУ (талпанла-) (Р: быть облепленным клещами; И.: suck in; T: kene sokmak) ҡ.
Талпан (1) һырыу. □ Быть облепленным клещами. Талпанлаған эт.
ТАЛПЫҠАЙ и. диал. ҡар. талҡыуыс. Талпыҡай менән киндер уткәрергә кәрәк. Талпыҡай эшләу.
ТАЛПЫНДЫРЫУ (талпындыр-) (Р: махать (крыльями); И.: switch; winnow; T: kanat çırpmak) ҡ.
1. Ҡағып елпетеү (ҡанатты). □ Махать (крыльями). Сыйырсыҡ ҡанатын талпындыра. Себеш ҡанаттарын талпындырҙы.
2. кусм. Хис-теләк менән ашҡындырыу.
□ Воодушевлять, окрылять, вдохновлять. Йөрәкте талпындырыу. ■ Ә инде рух бейеклегенең йөрәктәрҙе талпындырыу көсө, хыял-ынтылыштарға ҡанат ҡуйыу ҡөҙрәте тағы ла ҡеуәтлерәк. Ш. Янбаев.
ТАЛПЫНЫУ (талпын-) (Р: махать крыльями; И.: switch; winnow; T: kanat çırpmak) ҡ.
1. Ҡанат елпеп ынтылыу (ҡошҡа ҡарата). □ Махать крыльями (о птицах)’, порываться взлететь. // Взмах, мах крыльями (стремясь взлететь). Осорға талпыныу. ■ Яҡында ғына сыйырсыҡтар талпынып һайрай. Ә. Байрамов. Ҡук ыласын ҡоштоң балаһы талпына-талпына бауҙа улә. Халыҡ йырынан.
2. Ҡапыл ҡуҙғалырға йәки торорға ынтылыу. □ Порываться, стремиться к кому, чему', дҫлзхъ рывок. // Рывок. Талпынып ҡуйыу. Талпынып тороу. ■ Толпар бер талпынған икән, сынйыр өҙөлөп киткән. Әкиәттән.
3. кусм. Хис-теләк менән ашҡыныу. □ Быть охваченным сильным чувством, гореть желанием, стремиться что-л. сделать, совершить. // Стремление куда, к кому, чему. Ҡурергә тип талпыныу. Талпынып ҡайтыу. ■ Ил өсөн сыҡтыҡ беҙ, йәш куңел-дәр ашҡынып, ярлы бәхете, яҡты тормош донъяһына талпынып. Ғ. Амантай. Ләкин рухым талпыныуҙан, юғарыға осорға теләу-ҙән, мөхәббәт баҡсаһындағы гөлдәргә ҡарап һайрау теләгенән туҡтамай. М. Ғафури. Осоп барып курер өсөн талпына минең куңел. Халыҡ йырынан.
ТАЛПЫНЫШЫУ (талпыныш-) ҡ. урт. ҡар. талпыныу, взаимн. от талпыныу. Талпынышып осоу.
ТАЛ САБАҠ (талсабағы) (Р: мальки сорожек; И.: dace; T.: gümüşlü balık yavrusu) и. диал.
Ваҡ сабаҡ. □ Мальки сорожек; елец. Мурҙаға тик талсабаҡ эләккән. Тотҡан талсабаҡты кире һыуға ебәреу.
ТАЛСАЙТЫУ (талсайт-) (Р: стоять, широко расставив ноги; И.: stand astride; bestraddle; T.: bacaklarını geniş açarak durmak) ҡ.
Аяҡтарҙы айырып баҫыу. □ Стоять, широко расставив ноги. Аяҡтарын талсайтып тора.
ТАЛСАЙЫУ (талсай-, талсая) (Р: широко расставить ноги; И.: straddle; T.: bacaklarını geniş açarak durmak) ҡ.
109