Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 118 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
TAMAH
баһаларға ғына тамамлап, ҡыҙыл диплом алғайны. Р. Байымов.
ТАМАН (Р.: как раз, точь-в-точь; И.: to the letter; T.: tam) c.
1. Күләме, дәүмәле, үлсәме менән тура килгән. □ Как раз, точь-в-точь. Таман кейем. Таман ойоҡ. ■ Уҡыусы балаларҙың күбеһе үҙенә таман кейемдә тугел, ә еңе бөкләнгән һырыған фуфайкала. М. Ғиләжев. Кейеме уҙенә үлсәп теккән кеуек таман ғына булып тора, ти. Әкиәттән.
2. Тейешле дәрәжәләге, кәрәгенсә булған. □ В меру; столько, сколько нужно; в норме. Ҡары таман ҡыш. Ямғыры таман йәй.
3. кусм. Кешегә үсәп әйтелә. □ Так ему и надо! (выражение злорадства). Эшенә күрә таман. Таман булған. К [Басир] бынан кире бисә-сәсә эшенә ҡыҫылып йөрөмәҫкә таман булыр, тип үсәп тә алды. Р. Өмөтбаев.
ТАМАНЛАУ (таманла-) (Р: приводить в нужную кондицию; соразмерять; И.: make fit, just right; T: ayarlamak) ҡ.
1. Тейешле бер самаға, күләм-дәүмәлгә килтереү; таман итеү. □ Приводить в нужную кондицию; соизмерять. Икмәктең тоҙон таманлау. Һыуҙы таманлау. ■ Ул [Тимербай ] тоҙон да таманлап һалды, картуф бешер-бешмәҫтән вермишелен төшөрөргә лә онотманы, лавр япрағын да тыҡты. Н. Ҡотдосов.
2. һөйл. Таман булғанлығын самалап үлсәү. □ Делать впору, подгонять. // Подгонка, пригонка что к чему. Күлдәкте таманлап ҡарау. Я Киҫкәгә сабылған балтаны көс-хәл менән һурып алып, ике йәпте таманлап ҡыҫҡартырға тотондо [Вәзир]. М. Кәрим.
ТАМАНСА (Р: соразмерный, средний; И.: fit; ratable; T: oranlı) с. һөйл.
Тейешле кимәлдә, кәрәгенсә булған; уртаса. □ Соразмерный, средний, в меру; пропорциональный. Таманса һөт. Таманса мунса. ■ Кан баҫымы ла таманса, йөрәге лә һәйбәт. Б. Ноғоманов. Алтын сылбырлы пенсне кейгән, таманса ғына буйлы, йәш йөҙлө кеше председателлек итә. Ә. Бикчәнтәев.
ТАМАНСАЛАУ (тамансала-) (Р: довести до нужной кондиции; И.: bring to a desired condition; T: kıvamına getirmek) ҡ. һөйл.
Таманса итеү. □ Довести до нужной кондиции; сделать соразмерным. Мунсаны тамансалап яғыу. Өҫтәлде тамансалау.
ТАМАРИСК [лат. tamarix] (P: тамариск; И.: tamarisk; T: ılgın) и. бот.
Сүллектәрҙә, ярым сүллектәрҙә үҫкән алһыу, аҡ сәскәле ҙур булмаған ағас йәки ҡыуаҡ. □ Тамариск (лат. Tamarix). Тамариск бейеклеге.
ТАМАХА (Р: супонь; И.: hame strap; T: hamut kayışı) и. диал. ҡар. тамаҡбау.
Атты еккәс, ҡамыт ағасының башын тартып бәйләй торған бау. □ Супонь. Тамаханы эләктереү. Аттың тамахаһын һалдырыу.
ТАМАША [фарс. uus] (Р: зрелище, забава; И.: show; T: manzara) и.
1. Иғтибарҙы йәлеп итерлек күренеш. □ Зрелище, забава, развлечение. / Зрелищный. Тамаша ҡарау. Тирә-йүндәге тамаша. Урамда тамаша булды. Я Тамаша өсөн торған карап тыныс боғаҙҙан яйлап ҡына ҡуҙғала ла көн һайын, кешеләр тейәп, Кара-Дағты диңгеҙ яҡлап күрһәтергә алып бара. Т. Ғәниева.
2. Халыҡ алдында башҡарылған ҡыҙыҡлы уйын йәки сәхнә әҫәре. □ Представление. // Зрительный. Театраль тамаша. Тамаша күрһәтеү. Тамаша ҡуйыу. Я Тамаша барған ваҡытта ысын фонтан атылып торасаҡ.
С. Агиш. Василий Петрович ошо ваҡытта үҙен театрҙа тамаша ҡуйған сәхнә оҫтаһы итеп тойҙо. Р. Вәлиев.
3. Иҫ киткес, таң ҡалырлыҡ, аптырар-лыҡ күренеш; ғәжәп хәл. □ Чудо; диво. Я Был тамашаны хайран ҡалып, йөрәге елкенеп ҡарап торған Егор Тимашев күсеренә бойороҡ бирҙе. 3. Ураҡсин.
ТАМАША ЗАЛЫ (Р: зрительный зал; И.: auditory; T: tiyatro veya sinema salonu) и.
Тамашасылар ултыра торған зал. □ Зрительный зал. Яңы тамашасылар залы. Тамашасылар залы тулы. Я Егет менән ҡыҙҙың драмтеатрҙың ярым ҡараңғы тамаша залында осраҡлы рәүештә генә танышыуы айырылмаҫ дуҫлыҡҡа, унан ҡайнар мөхәббәткә әйләнеп китте. И. Аҡъюлов. Тамаша залы кешеләр менән шығырым тулды. Р. Байбулатов.
118
баһаларға ғына тамамлап, ҡыҙыл диплом алғайны. Р. Байымов.
ТАМАН (Р.: как раз, точь-в-точь; И.: to the letter; T.: tam) c.
1. Күләме, дәүмәле, үлсәме менән тура килгән. □ Как раз, точь-в-точь. Таман кейем. Таман ойоҡ. ■ Уҡыусы балаларҙың күбеһе үҙенә таман кейемдә тугел, ә еңе бөкләнгән һырыған фуфайкала. М. Ғиләжев. Кейеме уҙенә үлсәп теккән кеуек таман ғына булып тора, ти. Әкиәттән.
2. Тейешле дәрәжәләге, кәрәгенсә булған. □ В меру; столько, сколько нужно; в норме. Ҡары таман ҡыш. Ямғыры таман йәй.
3. кусм. Кешегә үсәп әйтелә. □ Так ему и надо! (выражение злорадства). Эшенә күрә таман. Таман булған. К [Басир] бынан кире бисә-сәсә эшенә ҡыҫылып йөрөмәҫкә таман булыр, тип үсәп тә алды. Р. Өмөтбаев.
ТАМАНЛАУ (таманла-) (Р: приводить в нужную кондицию; соразмерять; И.: make fit, just right; T: ayarlamak) ҡ.
1. Тейешле бер самаға, күләм-дәүмәлгә килтереү; таман итеү. □ Приводить в нужную кондицию; соизмерять. Икмәктең тоҙон таманлау. Һыуҙы таманлау. ■ Ул [Тимербай ] тоҙон да таманлап һалды, картуф бешер-бешмәҫтән вермишелен төшөрөргә лә онотманы, лавр япрағын да тыҡты. Н. Ҡотдосов.
2. һөйл. Таман булғанлығын самалап үлсәү. □ Делать впору, подгонять. // Подгонка, пригонка что к чему. Күлдәкте таманлап ҡарау. Я Киҫкәгә сабылған балтаны көс-хәл менән һурып алып, ике йәпте таманлап ҡыҫҡартырға тотондо [Вәзир]. М. Кәрим.
ТАМАНСА (Р: соразмерный, средний; И.: fit; ratable; T: oranlı) с. һөйл.
Тейешле кимәлдә, кәрәгенсә булған; уртаса. □ Соразмерный, средний, в меру; пропорциональный. Таманса һөт. Таманса мунса. ■ Кан баҫымы ла таманса, йөрәге лә һәйбәт. Б. Ноғоманов. Алтын сылбырлы пенсне кейгән, таманса ғына буйлы, йәш йөҙлө кеше председателлек итә. Ә. Бикчәнтәев.
ТАМАНСАЛАУ (тамансала-) (Р: довести до нужной кондиции; И.: bring to a desired condition; T: kıvamına getirmek) ҡ. һөйл.
Таманса итеү. □ Довести до нужной кондиции; сделать соразмерным. Мунсаны тамансалап яғыу. Өҫтәлде тамансалау.
ТАМАРИСК [лат. tamarix] (P: тамариск; И.: tamarisk; T: ılgın) и. бот.
Сүллектәрҙә, ярым сүллектәрҙә үҫкән алһыу, аҡ сәскәле ҙур булмаған ағас йәки ҡыуаҡ. □ Тамариск (лат. Tamarix). Тамариск бейеклеге.
ТАМАХА (Р: супонь; И.: hame strap; T: hamut kayışı) и. диал. ҡар. тамаҡбау.
Атты еккәс, ҡамыт ағасының башын тартып бәйләй торған бау. □ Супонь. Тамаханы эләктереү. Аттың тамахаһын һалдырыу.
ТАМАША [фарс. uus] (Р: зрелище, забава; И.: show; T: manzara) и.
1. Иғтибарҙы йәлеп итерлек күренеш. □ Зрелище, забава, развлечение. / Зрелищный. Тамаша ҡарау. Тирә-йүндәге тамаша. Урамда тамаша булды. Я Тамаша өсөн торған карап тыныс боғаҙҙан яйлап ҡына ҡуҙғала ла көн һайын, кешеләр тейәп, Кара-Дағты диңгеҙ яҡлап күрһәтергә алып бара. Т. Ғәниева.
2. Халыҡ алдында башҡарылған ҡыҙыҡлы уйын йәки сәхнә әҫәре. □ Представление. // Зрительный. Театраль тамаша. Тамаша күрһәтеү. Тамаша ҡуйыу. Я Тамаша барған ваҡытта ысын фонтан атылып торасаҡ.
С. Агиш. Василий Петрович ошо ваҡытта үҙен театрҙа тамаша ҡуйған сәхнә оҫтаһы итеп тойҙо. Р. Вәлиев.
3. Иҫ киткес, таң ҡалырлыҡ, аптырар-лыҡ күренеш; ғәжәп хәл. □ Чудо; диво. Я Был тамашаны хайран ҡалып, йөрәге елкенеп ҡарап торған Егор Тимашев күсеренә бойороҡ бирҙе. 3. Ураҡсин.
ТАМАША ЗАЛЫ (Р: зрительный зал; И.: auditory; T: tiyatro veya sinema salonu) и.
Тамашасылар ултыра торған зал. □ Зрительный зал. Яңы тамашасылар залы. Тамашасылар залы тулы. Я Егет менән ҡыҙҙың драмтеатрҙың ярым ҡараңғы тамаша залында осраҡлы рәүештә генә танышыуы айырылмаҫ дуҫлыҡҡа, унан ҡайнар мөхәббәткә әйләнеп китте. И. Аҡъюлов. Тамаша залы кешеләр менән шығырым тулды. Р. Байбулатов.
118