Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 125 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАМЫР ЙӘЙЕҮ
бирелгән уҙ тамырыңды дауам итергә ынтылыу, йәғни урсеу ҡомары, унда ла [Ҡама-ловта ла] бар бит. Р. Вәлиев. Моҡас тигән ҡарт һалған был ауылды. Уның тамырҙары айырылып ауылдар тоҙөгән. Легенданан. • Тамыр тамырға тарта. Әйтем.
6. диал. Дуҫ, иптәш. □ Друг, товарищ. ■ Икәуебеҙ тамыр булып уйнап-көлөп уҫкәй-нек кесе йәштә. «Бабсаҡ менән Күсәк».
7. кусм. Нимәнеңдер башланғысы, төбө; нигеҙ, сығанаҡ. □ Корень, корни, начало (какого-л. события, происшествия, явления и т.п.). Тамырынан уҙгәртеу. Тамырынан юҡ итеу. Я Ҡаланы, уның ауыр, ләкин ниндәйҙер яңырыу, тамырынан уҙгәреу алдында торған көсөргәнешле тормошон .. ярата ине ул [Закир]. 3. Биишева.
8. грам. һүҙҙең төп мәғәнәне аңлатҡан башланғыс өлөшө. □ Корень. / Корневой. һуҙ тамыры. Тамыр исем. Ҡылым тамыры. ■ Ҡабатланып килгән хәл ҡылымдар бер тамырҙан һәм төрлө тамырҙан да булырға мөмкин. М. Зәйнуллин.
9. мат. Ҡупмелер дәрәжәгә күтәргәндән һуң билдәле бер һанды бирә торған дәүмәл.
□ Корень. Ҡвадрат тамыры, һан тамыры. Тамырын табыу.
♦ Тамыры ҡороу бөтөнләй юҡҡа сығыу.
□ Вымереть (всем родом). Я Ярлы, эшселәрҙең хас дошманы буржуйҙарҙың тамыры ҡороһон. Ш. Бабич. Тамырына балта сабыу кешенең ерлеген, көс сығанағын ҡоротоу, бөтөрөү. □ Искоренить что; уничтожить кого. Тамырын ҡоротоу {йәки аҡтарыу, ҡуптарыу, ҡырҡыу) юҡ итеү. □ Искоренить что; уничтожить кого, что-л. Тоҡомдоң тамырын ҡоротоу. Ауылдың тамырын ҡоротоу. Тамыр ятыу ҡан тамырының тибеше туҡтау. □ Перестать биться (о пульсе). Ҡапыл тамыр ятыу. Ауырыуҙың тамыры ятыуы.
ТАМЫРАҘЫҠ (тамыраҙығы) (Р.: корнеплод; И.: plant root; T.: yumru kök) и. йыйн.
Ер аҫтындағы өлөшө ашала торған йәшелсәләрҙең (кишер, сөгөлдөр, шалҡан һ.б.) дөйөм исеме. □ Корнеплод. / Корнеплодный. Тамыраҙыҡ уҫемлектәре. Файҙалы тамыраҙыҡтар.
ТАМЫР АЛЫУ (тамыр ал-) (Р.: пускать корни; И.: take roots; push out; grow into the soil; T.: kök salmak) ҡ. ҡар. тамырланыу.
Ултыртҡан урында тамырланыу, тамыр сығарыу. □ Пускать корни. Бик тиҙ тамыр алыу. Ауыр тамыр алыу.
ТАМЫР АУЫРЫУЫ (Р: ревматизм; И.: rheumatic disease; T.: romatizma) и. диал.
Быуын һыҙлауы. □ Ревматизм. Тамыр ауырыуы көслө. Тамыр ауырыуы менән йонсоу. Тамыр ауырыуын дауалау.
ТАМЫРАЯҠ (тамыраяғы) (Р: корненожка; И.: rhizopod; T.: bir hücrelilerden biri) и. зоол.
Протоплазма киҫәктәренән торған һәм тәненән сыҡҡан үҫентеләр ярҙамында хәрәкәт итеүсе йән эйәһе. □ Корненожка (лат. Rhizopoda). Тамыраяҡтар класы. Тамыра-яҡтарҙы өйрәнеу. Тамыраяҡтар кургәҙмәһе. Тамыраяҡтарҙың төҙөлөшө.
ТАМЫРҘАШ (Р: однокоренной; И.: cognate; Т.: ауш kökten olan) с.
1. Бер тамырҙан үҫеп сыҡҡан. □ Однокоренной. Тамырҙаш ағастар. Тамырҙаш уҫентеләр.
2. грам. Бер үк тамырҙан яһалған. □ Однокоренной. Тамырҙаш һуҙҙәр. Тамырҙаш нигеҙ.
3. мат. Бер тамырға эйә булған. □ Равносильный. Тамырҙаш тигеҙләмәләр.
4. диал. ҡар. туған. Тамырҙаш ағай-эне.
ТАМЫР ЕБӘРЕҮ (тамыр ебәр-) ҡ. ҡар. тамырланыу. Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тамыр ебәреу. Бер-ике тамыр ебәреу. ■ Ҡап-ҡара ер, хатта ҡороған ағас ҡаҡһаң да, тамыр ебәрерлек. М. Хужин.
ТАМЫР ЙӘЙЕҮ (тамыр йәй-) (Р: пускать корни; И.: take roots; grow into the soil; T.: kök salmak) ҡ.
1. Ян-яҡҡа тамыр таратыу; ныҡлап тамырланыу. □ Пускать корни. Тәрән тамыр йәйеу. М Уға [дегәнәккә] тамыр йәйергә йомшаҡ ер, киң япраҡтар ебәрергә куп дым кәрәк. М. Ғиләжев.
2. кусм. Ныҡлап урынлашыу. □ Укореняться, обосноваться, обжиться. Ҡалала тамыр йәйеу. Заводта тамыр йәйеу. М [Мәҙинә:] Яуызлыҡ орлоҡтарының тамыр
125
бирелгән уҙ тамырыңды дауам итергә ынтылыу, йәғни урсеу ҡомары, унда ла [Ҡама-ловта ла] бар бит. Р. Вәлиев. Моҡас тигән ҡарт һалған был ауылды. Уның тамырҙары айырылып ауылдар тоҙөгән. Легенданан. • Тамыр тамырға тарта. Әйтем.
6. диал. Дуҫ, иптәш. □ Друг, товарищ. ■ Икәуебеҙ тамыр булып уйнап-көлөп уҫкәй-нек кесе йәштә. «Бабсаҡ менән Күсәк».
7. кусм. Нимәнеңдер башланғысы, төбө; нигеҙ, сығанаҡ. □ Корень, корни, начало (какого-л. события, происшествия, явления и т.п.). Тамырынан уҙгәртеу. Тамырынан юҡ итеу. Я Ҡаланы, уның ауыр, ләкин ниндәйҙер яңырыу, тамырынан уҙгәреу алдында торған көсөргәнешле тормошон .. ярата ине ул [Закир]. 3. Биишева.
8. грам. һүҙҙең төп мәғәнәне аңлатҡан башланғыс өлөшө. □ Корень. / Корневой. һуҙ тамыры. Тамыр исем. Ҡылым тамыры. ■ Ҡабатланып килгән хәл ҡылымдар бер тамырҙан һәм төрлө тамырҙан да булырға мөмкин. М. Зәйнуллин.
9. мат. Ҡупмелер дәрәжәгә күтәргәндән һуң билдәле бер һанды бирә торған дәүмәл.
□ Корень. Ҡвадрат тамыры, һан тамыры. Тамырын табыу.
♦ Тамыры ҡороу бөтөнләй юҡҡа сығыу.
□ Вымереть (всем родом). Я Ярлы, эшселәрҙең хас дошманы буржуйҙарҙың тамыры ҡороһон. Ш. Бабич. Тамырына балта сабыу кешенең ерлеген, көс сығанағын ҡоротоу, бөтөрөү. □ Искоренить что; уничтожить кого. Тамырын ҡоротоу {йәки аҡтарыу, ҡуптарыу, ҡырҡыу) юҡ итеү. □ Искоренить что; уничтожить кого, что-л. Тоҡомдоң тамырын ҡоротоу. Ауылдың тамырын ҡоротоу. Тамыр ятыу ҡан тамырының тибеше туҡтау. □ Перестать биться (о пульсе). Ҡапыл тамыр ятыу. Ауырыуҙың тамыры ятыуы.
ТАМЫРАҘЫҠ (тамыраҙығы) (Р.: корнеплод; И.: plant root; T.: yumru kök) и. йыйн.
Ер аҫтындағы өлөшө ашала торған йәшелсәләрҙең (кишер, сөгөлдөр, шалҡан һ.б.) дөйөм исеме. □ Корнеплод. / Корнеплодный. Тамыраҙыҡ уҫемлектәре. Файҙалы тамыраҙыҡтар.
ТАМЫР АЛЫУ (тамыр ал-) (Р.: пускать корни; И.: take roots; push out; grow into the soil; T.: kök salmak) ҡ. ҡар. тамырланыу.
Ултыртҡан урында тамырланыу, тамыр сығарыу. □ Пускать корни. Бик тиҙ тамыр алыу. Ауыр тамыр алыу.
ТАМЫР АУЫРЫУЫ (Р: ревматизм; И.: rheumatic disease; T.: romatizma) и. диал.
Быуын һыҙлауы. □ Ревматизм. Тамыр ауырыуы көслө. Тамыр ауырыуы менән йонсоу. Тамыр ауырыуын дауалау.
ТАМЫРАЯҠ (тамыраяғы) (Р: корненожка; И.: rhizopod; T.: bir hücrelilerden biri) и. зоол.
Протоплазма киҫәктәренән торған һәм тәненән сыҡҡан үҫентеләр ярҙамында хәрәкәт итеүсе йән эйәһе. □ Корненожка (лат. Rhizopoda). Тамыраяҡтар класы. Тамыра-яҡтарҙы өйрәнеу. Тамыраяҡтар кургәҙмәһе. Тамыраяҡтарҙың төҙөлөшө.
ТАМЫРҘАШ (Р: однокоренной; И.: cognate; Т.: ауш kökten olan) с.
1. Бер тамырҙан үҫеп сыҡҡан. □ Однокоренной. Тамырҙаш ағастар. Тамырҙаш уҫентеләр.
2. грам. Бер үк тамырҙан яһалған. □ Однокоренной. Тамырҙаш һуҙҙәр. Тамырҙаш нигеҙ.
3. мат. Бер тамырға эйә булған. □ Равносильный. Тамырҙаш тигеҙләмәләр.
4. диал. ҡар. туған. Тамырҙаш ағай-эне.
ТАМЫР ЕБӘРЕҮ (тамыр ебәр-) ҡ. ҡар. тамырланыу. Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тамыр ебәреу. Бер-ике тамыр ебәреу. ■ Ҡап-ҡара ер, хатта ҡороған ағас ҡаҡһаң да, тамыр ебәрерлек. М. Хужин.
ТАМЫР ЙӘЙЕҮ (тамыр йәй-) (Р: пускать корни; И.: take roots; grow into the soil; T.: kök salmak) ҡ.
1. Ян-яҡҡа тамыр таратыу; ныҡлап тамырланыу. □ Пускать корни. Тәрән тамыр йәйеу. М Уға [дегәнәккә] тамыр йәйергә йомшаҡ ер, киң япраҡтар ебәрергә куп дым кәрәк. М. Ғиләжев.
2. кусм. Ныҡлап урынлашыу. □ Укореняться, обосноваться, обжиться. Ҡалала тамыр йәйеу. Заводта тамыр йәйеу. М [Мәҙинә:] Яуызлыҡ орлоҡтарының тамыр
125