Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 128 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАНА
чёт, но капает. В [Хәбир:] Быныһынан да биги һум тамһа, эсте тишмәҫ ул, бына шулай, аҡмаһа ла тама. Ғ. Байбурин. [Рыҫ-ҡол — Әлмәткә:] Һеҙ туҡ шул. Турәләр алдында яҡшатлана беләһегеҙ, аҡмаһа ла тамып тора һеҙгә. Б. Бикбай. Тамсы тамып күл була аҙ-аҙлап күп нәмәнең хасил булыуы тураһында. □ соотв. По капельке море, по зёрнышку ворох. П [Мәрфуға:] Тамсы тамып ҡул була тигәндәй, кумәкләһәк — еңербеҙ дошманды. С. Агиш.
ТАНА (Р.: тёлка, И.: heifer; T.: düve) и.
Бер йәштән ике йәшкә тиклемге һыйыр малы. □ Тёлка, нетель. Быуаҙ тана. Тана һыйыр. < Һуғымға Мырҙабай йыл да коҙөн тана һатып ала. Р. Байымов. Фермаға килеп етмәҫ элек ук таныны Мәҙинә таналарын. Т. Ғарипова.
♦ Ана (йәки әсә) һөтө менән инмәгән тана һөтө менән инмәҫ (йәки инмәй, инмәгән) бәләкәйҙән, йәштән аңламағанды төшөндөрөп булмаясаҡ. □ То, что не вошло с молоком матери, не войдёт и с молоком коровы, соотв. Горбатого могила исправит. ■ [Фәруҡша:] Ғәфу um, Оксана... Шундай тәрбиә алынған инде. Ана homo менән инмәгән тана homo менән инмәй, тиҙәр. М. Ху-жин. Тар ергә тана башы күмәк кеше булған ҡыҫынҡы урынға тағы берәү килеп өҫтәлгәндә әйтелә. □ Добавление ещё одного человека в тесное пространство, в узкий круг. ■ Тар ергә тана башы булып, За-һирҙың ҡалалағы улы ла ҡайтып төштө. Н. Мусин.
ТАНА-ТОРПО (Р: тёлки и бычки; И.: young kine; T: kısraklar) и. йыйн.
Йәш һыйыр малы. □ Тёлки и бычки; молодняк крупного рогатого скота. Тоҡомло тана-торпо. Тана-торпоно ишәйтеу. Тана-торпо таралып киткән. ■ Дала кукрәгендә ирәуән йөрөп өйрәнгән ваҡ мал, иҫһеҙ тана-торпо, хатта зирәк йылҡы абайһыҙҙан ара-тирә ошо соҡорҙарға ҡолай. Ә. Хәкимов.
ТАНА-ТЫУСА и. йыйн. ҡар. тана-торпо. Тана-тыуса көтөуҙән ҡайта. Тана-тыуса малы.
ТАНАУ (Р: нос; И.: nose; T: burun) и. анат.
Тын алыу һәм еҫ һиҙеү ағзаһы. □ Hoc. / Носовой. Ҡарсыға танау. Танау тишеге. Танау төбө. М Әсе, ҡырҡыу ҡымыҙ еҫе танауҙы ярып килә. 3. Биишева. Ат юрта алҡын ғына, бит алмаһын, танау осон һыуыҡ семеткеләп ала, куктә — сағыу ҡояш, ә тирә-яҡта — йымылдап ятҡан ҡар. Ғ. Хисамов. • Табан аҫтындағын курмә, танау аҫтын-дағын кур. Мәҡәл.
♦ Еүеш танау ир ҡорона инеп өлгөрмәгән йәш кешегә ҡарата түбәнһеткәндә әйтелә. □ Молокосос. Танау аҫты (zb/штөбө) бик яҡын ер; эргә. □ Рядом; под носом. • Холоҡһоҙҙоң асыуы танау аҫтында. Әйтем. Танау аҫты кипмәгән ҡар. еүеш танау. Я Танау аҫты кипмәгән Хәмзәһе лә кеше айырып маташа. Ш. Янбаев. [Ҡотлобай:] Ниндәй кәләш, ти, танау аҫты ла кипмәгән. Әкиәттән. Танау буйына ҡарау эрелек күрһәтеү; һауаланыу. □ Зазнаваться; задирать нос. Танау буйына ҡарау егет кешегә килешмәй. Танауға еҫ инеү (йәки танауы еҫ белеү) донъяның ул-был нәмәһен һиҙә, аңлай башлау. □ Начинать понимать что к чему. М [Балалар] танауҙарына еҫ инә башлағас, бергәләп аулаҡҡа йөрөнөләр. Т. Килмөхәмәтов. Танауға сиртеү (йәки һуғыу) ниндәйҙер эштә кем-дәндер өҫтөн сығыу. □ Утереть нос (своему сопернику). ■ Сафия кейәу һайлауҙа ла минең танауға сиртте. 3. Биишева. Танауҙы айға элеү артыҡ маһайып китеү. □ Зазнаваться. Танауҙы сәйгә (йәки күккә) элеү артыҡ маһайып китеү. □ Задирать нос. К Яҡын дуҫым, кисә турә булғас, танауын ул бөгөн куккә сөйгән. Т. Йосопов. Танауҙы тартыу өмөтләнеп тороп буш ҡалыу; һемәйеү. □ Остаться без ничего, соотв. Остаться с носом. Бер нәмә бирмәйбеҙ, танауҙарын тартһындар. Танау күтәреү (йәки сөйөү) әллә кем булып маһайыу; һауаланыу. □ Зазнаваться; задирать нос. Танау төшөү күңелһеҙләнеү, бошонҡо хәлдә булыу. □ Повесить нос, расстраиваться из-за чего-л. ■ Танауым төшөбөрәк йөрөгәнде һиҙептер инде, берҙән-бер көндө әсәйем: «Улым, ниңә улай бошонҡо йөрөйһөң?» — тип һораны. Н. Мусин. Танау тығыу ниндәйҙер эш-хәлгә урынһыҙ ҡыҫылыу. □ Совать нос
128
чёт, но капает. В [Хәбир:] Быныһынан да биги һум тамһа, эсте тишмәҫ ул, бына шулай, аҡмаһа ла тама. Ғ. Байбурин. [Рыҫ-ҡол — Әлмәткә:] Һеҙ туҡ шул. Турәләр алдында яҡшатлана беләһегеҙ, аҡмаһа ла тамып тора һеҙгә. Б. Бикбай. Тамсы тамып күл була аҙ-аҙлап күп нәмәнең хасил булыуы тураһында. □ соотв. По капельке море, по зёрнышку ворох. П [Мәрфуға:] Тамсы тамып ҡул була тигәндәй, кумәкләһәк — еңербеҙ дошманды. С. Агиш.
ТАНА (Р.: тёлка, И.: heifer; T.: düve) и.
Бер йәштән ике йәшкә тиклемге һыйыр малы. □ Тёлка, нетель. Быуаҙ тана. Тана һыйыр. < Һуғымға Мырҙабай йыл да коҙөн тана һатып ала. Р. Байымов. Фермаға килеп етмәҫ элек ук таныны Мәҙинә таналарын. Т. Ғарипова.
♦ Ана (йәки әсә) һөтө менән инмәгән тана һөтө менән инмәҫ (йәки инмәй, инмәгән) бәләкәйҙән, йәштән аңламағанды төшөндөрөп булмаясаҡ. □ То, что не вошло с молоком матери, не войдёт и с молоком коровы, соотв. Горбатого могила исправит. ■ [Фәруҡша:] Ғәфу um, Оксана... Шундай тәрбиә алынған инде. Ана homo менән инмәгән тана homo менән инмәй, тиҙәр. М. Ху-жин. Тар ергә тана башы күмәк кеше булған ҡыҫынҡы урынға тағы берәү килеп өҫтәлгәндә әйтелә. □ Добавление ещё одного человека в тесное пространство, в узкий круг. ■ Тар ергә тана башы булып, За-һирҙың ҡалалағы улы ла ҡайтып төштө. Н. Мусин.
ТАНА-ТОРПО (Р: тёлки и бычки; И.: young kine; T: kısraklar) и. йыйн.
Йәш һыйыр малы. □ Тёлки и бычки; молодняк крупного рогатого скота. Тоҡомло тана-торпо. Тана-торпоно ишәйтеу. Тана-торпо таралып киткән. ■ Дала кукрәгендә ирәуән йөрөп өйрәнгән ваҡ мал, иҫһеҙ тана-торпо, хатта зирәк йылҡы абайһыҙҙан ара-тирә ошо соҡорҙарға ҡолай. Ә. Хәкимов.
ТАНА-ТЫУСА и. йыйн. ҡар. тана-торпо. Тана-тыуса көтөуҙән ҡайта. Тана-тыуса малы.
ТАНАУ (Р: нос; И.: nose; T: burun) и. анат.
Тын алыу һәм еҫ һиҙеү ағзаһы. □ Hoc. / Носовой. Ҡарсыға танау. Танау тишеге. Танау төбө. М Әсе, ҡырҡыу ҡымыҙ еҫе танауҙы ярып килә. 3. Биишева. Ат юрта алҡын ғына, бит алмаһын, танау осон һыуыҡ семеткеләп ала, куктә — сағыу ҡояш, ә тирә-яҡта — йымылдап ятҡан ҡар. Ғ. Хисамов. • Табан аҫтындағын курмә, танау аҫтын-дағын кур. Мәҡәл.
♦ Еүеш танау ир ҡорона инеп өлгөрмәгән йәш кешегә ҡарата түбәнһеткәндә әйтелә. □ Молокосос. Танау аҫты (zb/штөбө) бик яҡын ер; эргә. □ Рядом; под носом. • Холоҡһоҙҙоң асыуы танау аҫтында. Әйтем. Танау аҫты кипмәгән ҡар. еүеш танау. Я Танау аҫты кипмәгән Хәмзәһе лә кеше айырып маташа. Ш. Янбаев. [Ҡотлобай:] Ниндәй кәләш, ти, танау аҫты ла кипмәгән. Әкиәттән. Танау буйына ҡарау эрелек күрһәтеү; һауаланыу. □ Зазнаваться; задирать нос. Танау буйына ҡарау егет кешегә килешмәй. Танауға еҫ инеү (йәки танауы еҫ белеү) донъяның ул-был нәмәһен һиҙә, аңлай башлау. □ Начинать понимать что к чему. М [Балалар] танауҙарына еҫ инә башлағас, бергәләп аулаҡҡа йөрөнөләр. Т. Килмөхәмәтов. Танауға сиртеү (йәки һуғыу) ниндәйҙер эштә кем-дәндер өҫтөн сығыу. □ Утереть нос (своему сопернику). ■ Сафия кейәу һайлауҙа ла минең танауға сиртте. 3. Биишева. Танауҙы айға элеү артыҡ маһайып китеү. □ Зазнаваться. Танауҙы сәйгә (йәки күккә) элеү артыҡ маһайып китеү. □ Задирать нос. К Яҡын дуҫым, кисә турә булғас, танауын ул бөгөн куккә сөйгән. Т. Йосопов. Танауҙы тартыу өмөтләнеп тороп буш ҡалыу; һемәйеү. □ Остаться без ничего, соотв. Остаться с носом. Бер нәмә бирмәйбеҙ, танауҙарын тартһындар. Танау күтәреү (йәки сөйөү) әллә кем булып маһайыу; һауаланыу. □ Зазнаваться; задирать нос. Танау төшөү күңелһеҙләнеү, бошонҡо хәлдә булыу. □ Повесить нос, расстраиваться из-за чего-л. ■ Танауым төшөбөрәк йөрөгәнде һиҙептер инде, берҙән-бер көндө әсәйем: «Улым, ниңә улай бошонҡо йөрөйһөң?» — тип һораны. Н. Мусин. Танау тығыу ниндәйҙер эш-хәлгә урынһыҙ ҡыҫылыу. □ Совать нос
128