Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 169 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАРМЫҠ
йәйелеп китеп, ҡылаларға, йырындарға тармаҡлана. Ж. Кейекбаев. Мәмерйә әллә ҡайҙарға һуҙыла, тармаҡланып яҡ-яҡҡа ла инеп китә. Б. Рафиҡов.
2. Ян үҫенте сығарыу (тамырға ҡарата).
□ Разветвляться, ответвляться. Керәндең тамыры ныҡ тармаҡланып үҫә. S Тамырҙары шыта, үҫә, тармаҡлана, япраҡ яра. С. Поварисов.
3. диал. Ботаҡ сығарыу, ботаҡланыу. □ Ветвиться. Ҡайын тармаҡланған. ■ Бындағы тирәктәр ҙә мәҙәк, сатыр һымаҡ тармаҡланып үҫмәгән, ә уҡ кеүек күккә уҡталған. Р. Байымов. Имәндең һынып төшкән урынынан тармаҡланып йәш үҫентеләр үҫеп сыҡҡайны. Яр. Вәлиев.
4. күсм. Бер дөйөм берәмектән төрлө әлкәгә айырылыу, күп тармаҡлыға әйләнеү. □ Разветвляться. // Разветвление. ■ Мәсьәлә һаман да тәрәнәйә, тармаҡлана. Д. Юлтый. Әҙәбиәт ғилеме, билдәле булыуынса, өскә тармаҡланып үҫешә: әҙәбиәт теорияһы, тарихы һәм көндәлек әҙәби тәнҡит. «Ағиҙел», № 1,2011.
ТАРМАҠЛЫ (Р: разветвлённый, развилистый; И.: branched; T.: dallı) с.
1. Тармаҡтары (1, 2) булған, тармаҡтарға айырылған. □ Развесистый, разветвлённый. Киң тармаҡлы. Тармаҡлы юлдар. Тармаҡлы юл. Күп тармаҡлы тамыр.
2. Төрлө әлкәгә бүленгән, тармаҡланған.
□ Ветвистый, кустистый. Тармаҡлы бойҙай. Тармаҡлы арыш. Күп тармаҡлы хужалыҡ. ■ Колхоз — күп тармаҡлы. Уның һөтсөлөк, йылҡысылыҡ, һарыҡсылыҡ, ҡошсолоҡ фермалары бар. Р. Ниғмәти.
ТАРМАҠ-ТАРМАҠ (Р: разветвлённый; И.: ramified; T: dallı) с.
Ян-яҡҡа киткән тармаҡтар (1, 2) рәүешендәге, тармаҡтары күп булған. □ Разветвлённый. Тармаҡ-тармаҡ мөгөҙ. Тармаҡ-тармаҡ йәйелгән тамыр. М Урал тауы, ҡараһаң, тармаҡ-тармаҡ таралған. «Юлай менән Салауат».
ТАРМАЛЫҠ (тармалығы) (Р: место густой заросли конопли; И.: thick hemp growth; T: kenevirlik) и. һөйл.
Тарма күп үҫкән урын. □ Место густой заросли конопли. Тармалыҡ буйы. Тармалыҡтағы ҡоштар.
ТАРМАНА (Р.: цитварная полынь; И.: wormseed; T: horasan otu) и. диал. ҡар. дармана үләне.
Ҡыҫҡа тарбаҡ һабаҡлы, тетмәкәй япраҡлы, ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған һары төймә сәскәле әсе үлән. □ Цитварная полынь (лат. Artemisia cina). Тармана шифаһы. Тармана йыйыу.
ТАР-МАР БУЛЫУ (тар-мар бул-) (Р: быть разгромленным; И.: meet Waterloo; T: darmadağın edilmek) ҡ.
Ҡыйралыу, емерелеү, юҡҡа сығыу. □ Быть разгромленным. Тар-мар булып ҡуйыу. Тар-мар булған ғәскәр.
ТАР-МАР ИТЕЛЕҮ (тар-мар ител-) ҡ. төш. ҡар. тар-мар итеү. страд, от тар-мар итеү. ■ Торатау янындағы туғайға яһаған ябырылыуында Килмәктең сиреүе тар-мар ителгәс, Румянцев, бөтә көсөн уның урду-ғаһына табан йүнәлтеп, яу башлыҡтарын ҡамап алырға тырышҡан. Ғ. Ибраһимов. Сталинградтағы дәһшәтле алышта дошмандың йөҙҙән артыҡ дивизияһы тар-мар ителгәйне. С. Поварисов.
ТАР-МАР ИТЕҮ (тар-мар ит-) (Р: разгромить; И.: smash, destroy; T: darmadağın etmek) ҡ.
Ҡыйратыу, емереү, юҡ итеү. □ Разгромить, разрушить, уничтожить. Тар-мар итеп бөтөү. Тар-мар итеп ҡуйыу. Дошманды тар-мар итеү. ■ Дошман оборонаһын өҙөп, нығытмаларҙы тар-мар итеп, танкылар алға уҙҙы. Ғ. Аллаяров.
ТАРМА ТУРҒАЙЫ (Р: коноплянка; И.: linnet; T.: keten kuşu) и. зоол.
Турғайҙар отрядына ҡараған, 13-16 см ҙурлығындағы һайрар ваҡ турғай. □ Коноплянка (лат. Carduelis cannabina). Тарма турғайы тауышы. Тарма турғайы ояһы.
ТАРМИШКӘН и. диал. ҡар. сарыҡһа-баҡ. Тармишкән ныҡлы була. Аяҡ кейемен тармишкән менән тегеү.
ТАРМЫҠ (тармығы) (Р: русло; И.: bed; T: nehir yatağı) и. диал. ҡар. үҙән.
169
йәйелеп китеп, ҡылаларға, йырындарға тармаҡлана. Ж. Кейекбаев. Мәмерйә әллә ҡайҙарға һуҙыла, тармаҡланып яҡ-яҡҡа ла инеп китә. Б. Рафиҡов.
2. Ян үҫенте сығарыу (тамырға ҡарата).
□ Разветвляться, ответвляться. Керәндең тамыры ныҡ тармаҡланып үҫә. S Тамырҙары шыта, үҫә, тармаҡлана, япраҡ яра. С. Поварисов.
3. диал. Ботаҡ сығарыу, ботаҡланыу. □ Ветвиться. Ҡайын тармаҡланған. ■ Бындағы тирәктәр ҙә мәҙәк, сатыр һымаҡ тармаҡланып үҫмәгән, ә уҡ кеүек күккә уҡталған. Р. Байымов. Имәндең һынып төшкән урынынан тармаҡланып йәш үҫентеләр үҫеп сыҡҡайны. Яр. Вәлиев.
4. күсм. Бер дөйөм берәмектән төрлө әлкәгә айырылыу, күп тармаҡлыға әйләнеү. □ Разветвляться. // Разветвление. ■ Мәсьәлә һаман да тәрәнәйә, тармаҡлана. Д. Юлтый. Әҙәбиәт ғилеме, билдәле булыуынса, өскә тармаҡланып үҫешә: әҙәбиәт теорияһы, тарихы һәм көндәлек әҙәби тәнҡит. «Ағиҙел», № 1,2011.
ТАРМАҠЛЫ (Р: разветвлённый, развилистый; И.: branched; T.: dallı) с.
1. Тармаҡтары (1, 2) булған, тармаҡтарға айырылған. □ Развесистый, разветвлённый. Киң тармаҡлы. Тармаҡлы юлдар. Тармаҡлы юл. Күп тармаҡлы тамыр.
2. Төрлө әлкәгә бүленгән, тармаҡланған.
□ Ветвистый, кустистый. Тармаҡлы бойҙай. Тармаҡлы арыш. Күп тармаҡлы хужалыҡ. ■ Колхоз — күп тармаҡлы. Уның һөтсөлөк, йылҡысылыҡ, һарыҡсылыҡ, ҡошсолоҡ фермалары бар. Р. Ниғмәти.
ТАРМАҠ-ТАРМАҠ (Р: разветвлённый; И.: ramified; T: dallı) с.
Ян-яҡҡа киткән тармаҡтар (1, 2) рәүешендәге, тармаҡтары күп булған. □ Разветвлённый. Тармаҡ-тармаҡ мөгөҙ. Тармаҡ-тармаҡ йәйелгән тамыр. М Урал тауы, ҡараһаң, тармаҡ-тармаҡ таралған. «Юлай менән Салауат».
ТАРМАЛЫҠ (тармалығы) (Р: место густой заросли конопли; И.: thick hemp growth; T: kenevirlik) и. һөйл.
Тарма күп үҫкән урын. □ Место густой заросли конопли. Тармалыҡ буйы. Тармалыҡтағы ҡоштар.
ТАРМАНА (Р.: цитварная полынь; И.: wormseed; T: horasan otu) и. диал. ҡар. дармана үләне.
Ҡыҫҡа тарбаҡ һабаҡлы, тетмәкәй япраҡлы, ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған һары төймә сәскәле әсе үлән. □ Цитварная полынь (лат. Artemisia cina). Тармана шифаһы. Тармана йыйыу.
ТАР-МАР БУЛЫУ (тар-мар бул-) (Р: быть разгромленным; И.: meet Waterloo; T: darmadağın edilmek) ҡ.
Ҡыйралыу, емерелеү, юҡҡа сығыу. □ Быть разгромленным. Тар-мар булып ҡуйыу. Тар-мар булған ғәскәр.
ТАР-МАР ИТЕЛЕҮ (тар-мар ител-) ҡ. төш. ҡар. тар-мар итеү. страд, от тар-мар итеү. ■ Торатау янындағы туғайға яһаған ябырылыуында Килмәктең сиреүе тар-мар ителгәс, Румянцев, бөтә көсөн уның урду-ғаһына табан йүнәлтеп, яу башлыҡтарын ҡамап алырға тырышҡан. Ғ. Ибраһимов. Сталинградтағы дәһшәтле алышта дошмандың йөҙҙән артыҡ дивизияһы тар-мар ителгәйне. С. Поварисов.
ТАР-МАР ИТЕҮ (тар-мар ит-) (Р: разгромить; И.: smash, destroy; T: darmadağın etmek) ҡ.
Ҡыйратыу, емереү, юҡ итеү. □ Разгромить, разрушить, уничтожить. Тар-мар итеп бөтөү. Тар-мар итеп ҡуйыу. Дошманды тар-мар итеү. ■ Дошман оборонаһын өҙөп, нығытмаларҙы тар-мар итеп, танкылар алға уҙҙы. Ғ. Аллаяров.
ТАРМА ТУРҒАЙЫ (Р: коноплянка; И.: linnet; T.: keten kuşu) и. зоол.
Турғайҙар отрядына ҡараған, 13-16 см ҙурлығындағы һайрар ваҡ турғай. □ Коноплянка (лат. Carduelis cannabina). Тарма турғайы тауышы. Тарма турғайы ояһы.
ТАРМИШКӘН и. диал. ҡар. сарыҡһа-баҡ. Тармишкән ныҡлы була. Аяҡ кейемен тармишкән менән тегеү.
ТАРМЫҠ (тармығы) (Р: русло; И.: bed; T: nehir yatağı) и. диал. ҡар. үҙән.
169