Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 170 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАРМЫТ
һыу аҡҡан йырын, һыу юлы. □ Русло. Тәрән тармыҡ. Тармыҡ буйы.
ТАРМЫТ и. диал.
1. ҡар. тын V. Өс тармыттан уреу. ■ Етмәһә, уның тармытына ерҙәр төрлө урындан сыҡты. Ғ. Ибраһимов.
2. һөйл. ҡар. ара II. ■ Мадьярҙар .. Ал-муш хандың да әсәһе яғынан Магог әуләде-нең бер тармыт осо икәнен иҫбатланы һәм уның янына тартылды. Б. Рафиҡов. • Тамыр тармытҡа тарта, тармыт илгә тарта. Әйтем.
ТАРПАҒАЙ и. диал. ҡар. тартай I. Тар-пағай тауышы. Тарпағайҙар ҡысҡырыуы.
ТАРПАН I (Р: тарпан; И.: tarpan; T.: tarpan) и.
1. Көнсығыш Европаның көньяҡ далаларында йәшәгән, XIX быуаттың урталарына тотош ҡырып бөтөрөлгән, сысҡан һыртлы, көлһыу буҙ төҫлө ҡырағай ат. □ Тарпан. Һуңғы тарпан. Тарпандар өйөрө. Тарпан ҡолоно. ■ Бына ике тарпан, бер-береһен еҫкәп, маңлайҙары менән муйындарын ышҡып торҙолар. Н. Мусин. Борон ҡырағай аттар, ҡолан, тарпандар бик ишле булған икән. Ғ. Хөсәйенов. Толпарҙарҙы ла өйрәткәндәр, емгә әурәткәндәр, етмәһә, улар ерҙә генә йөрөй торған тарпандар менән ҡан ҡатышҡандар. Т. Ғарипова.
2. кусм. Кемдеңдер йәки ниҙеңдер ҡырағай заты. □ Предок. Мал тарпаны. ■ Уныңса [Аҫылбикәсә], айыу — әҙәм тарпаны, әкиәт шурәлеһе лә — кеше аҙманы. Ғ. Ибраһимов.
ТАРПАН II (Р: дикий, неодомашненный; И.: wild; T.: tarpan) с.
Эйәләштерелмәгән, ҡырағай. □ Дикий, неодомашненный. Тарпан мал. ■ Тарпан атҡа — бер арҡан. Әйтем.
ТАРПЫ (Р: родовое подразделение; И.: tribal subdivision; T.: soy) и. иҫк. ҡар. ара II.
1. Ырыу эсенә ингән вағыраҡ төркөм. □ Родовое подразделение. Тарпы йыйылышы. Тарпыбыҙҙың айырыу билдәһе бар. ■ Кинйә өсөн Әл-Истаһриҙың боронғо ҡыпсаҡтарҙы йәмәктәр тип атап, уларҙың ғуздар тарпыһы булыуы хаҡында яҙыуы айырыуса ҡыҙыҡ тойолдо. Ғ. Ибраһимов.
2. Үҙ-ара туғанлыҡтары булған төркөм.
□ Родня, родственники. ■ [Кусекбай:] Бөтә Дәуләтбирҙе тарпыһы минең яҡта булыр, Арыҫлан ағай. Ғ. Ибраһимов.
ТАРСЫҠ (Р: навыкате; И.: pop-eyed; Т.: fırlak) с. диал. ҡар. аҡыш.
Ҙур булып, ағы күренеп торған (куҙгә ҡарата); аҡрый. □ Навыкате, пучеглазый (о глазах). Тарсыҡ куҙле am.
ТАРСЫЛЛЫҠ (тар сы л л ығы) (Р: бедность; И.: poverty; T.: yoksulluk) и. диал. ҡар. юҡсыллыҡ.
Тормоштағы матди етешһеҙлек; ҡыҫынҡылыҡ. □ Бедность, нищета. Тарсыллыҡ ваҡыты. Тарсыллыҡтан ҡотолоу.
ТАРСЫЛЫҠ (тар сыл ығы) и. диал. ҡар. тарсыллыҡ. Тарсылыҡта йәшәу. Тарсылыҡ осоро.
ТАРҪ (Р: подражание звуку отдалённого грохота или сильному биению сердца; И.: sound imitation; T: küt küt) оҡш. һөйл.
Көслө, һаңғырау тауышты белдергән һүҙ.
□ Подражание звуку отдалённого грохота или сильному биению сердца. Тарҫ итеп ҡалыу. Тарҫ итеп килеп төшөу.
ТАРҪЛАТЫУ (тарҫлат-) ҡ. ҡар. тарһылдатыу. ■ [Ришаттың] хистәре йөрәген тарҫлатып типтерҙе. Б. Рафиҡов.
ТАРҪЛАУ (тарҫла-) (Р: биться; И.: beat; T.: küt diye çarpmak) ҡ. диал.
Һулҡ-Һулҡ ҡағыу (йөрәккә, тамырға ҡарата) ; тибеү. □ Биться (о пульсе). Йыш-йыш тарҫлау. Кан тамыры тарҫлау.
ТАРҪ-ТОРҪ (Р: с грохотом; И.: with a crash; T.: küt küt) оҡш. һөйл.
Ҡабат-ҡабат тарҫ иткән тауышты белдергән һүҙ. □ С грохотом. Тарҫ-торҫ килеп йөрөй. Тарҫ-торҫ баҫып килеу. Йөрәк тарҫ-торҫ һуға.
ТАРҪЫЛДАУ (тарҫылда-) ҡ. ҡар. тарһылдау. Мылтыҡтың тарҫылдап атылыуы. Туптар тарҫылдауы. Йыш-йыш тарҫылдау. Кан тамыры тарҫылдау.
ТАРТА (Р: сторона; И.: side; T.: taraf) и. диал. ҡар. яҡ.
Билдәле бер йүнәлеш, тараф һәм шул тарафтағы урын. □ Сторона. Ауыл таршаһына ҡарай. Тау таршаһына атлау.
170
һыу аҡҡан йырын, һыу юлы. □ Русло. Тәрән тармыҡ. Тармыҡ буйы.
ТАРМЫТ и. диал.
1. ҡар. тын V. Өс тармыттан уреу. ■ Етмәһә, уның тармытына ерҙәр төрлө урындан сыҡты. Ғ. Ибраһимов.
2. һөйл. ҡар. ара II. ■ Мадьярҙар .. Ал-муш хандың да әсәһе яғынан Магог әуләде-нең бер тармыт осо икәнен иҫбатланы һәм уның янына тартылды. Б. Рафиҡов. • Тамыр тармытҡа тарта, тармыт илгә тарта. Әйтем.
ТАРПАҒАЙ и. диал. ҡар. тартай I. Тар-пағай тауышы. Тарпағайҙар ҡысҡырыуы.
ТАРПАН I (Р: тарпан; И.: tarpan; T.: tarpan) и.
1. Көнсығыш Европаның көньяҡ далаларында йәшәгән, XIX быуаттың урталарына тотош ҡырып бөтөрөлгән, сысҡан һыртлы, көлһыу буҙ төҫлө ҡырағай ат. □ Тарпан. Һуңғы тарпан. Тарпандар өйөрө. Тарпан ҡолоно. ■ Бына ике тарпан, бер-береһен еҫкәп, маңлайҙары менән муйындарын ышҡып торҙолар. Н. Мусин. Борон ҡырағай аттар, ҡолан, тарпандар бик ишле булған икән. Ғ. Хөсәйенов. Толпарҙарҙы ла өйрәткәндәр, емгә әурәткәндәр, етмәһә, улар ерҙә генә йөрөй торған тарпандар менән ҡан ҡатышҡандар. Т. Ғарипова.
2. кусм. Кемдеңдер йәки ниҙеңдер ҡырағай заты. □ Предок. Мал тарпаны. ■ Уныңса [Аҫылбикәсә], айыу — әҙәм тарпаны, әкиәт шурәлеһе лә — кеше аҙманы. Ғ. Ибраһимов.
ТАРПАН II (Р: дикий, неодомашненный; И.: wild; T.: tarpan) с.
Эйәләштерелмәгән, ҡырағай. □ Дикий, неодомашненный. Тарпан мал. ■ Тарпан атҡа — бер арҡан. Әйтем.
ТАРПЫ (Р: родовое подразделение; И.: tribal subdivision; T.: soy) и. иҫк. ҡар. ара II.
1. Ырыу эсенә ингән вағыраҡ төркөм. □ Родовое подразделение. Тарпы йыйылышы. Тарпыбыҙҙың айырыу билдәһе бар. ■ Кинйә өсөн Әл-Истаһриҙың боронғо ҡыпсаҡтарҙы йәмәктәр тип атап, уларҙың ғуздар тарпыһы булыуы хаҡында яҙыуы айырыуса ҡыҙыҡ тойолдо. Ғ. Ибраһимов.
2. Үҙ-ара туғанлыҡтары булған төркөм.
□ Родня, родственники. ■ [Кусекбай:] Бөтә Дәуләтбирҙе тарпыһы минең яҡта булыр, Арыҫлан ағай. Ғ. Ибраһимов.
ТАРСЫҠ (Р: навыкате; И.: pop-eyed; Т.: fırlak) с. диал. ҡар. аҡыш.
Ҙур булып, ағы күренеп торған (куҙгә ҡарата); аҡрый. □ Навыкате, пучеглазый (о глазах). Тарсыҡ куҙле am.
ТАРСЫЛЛЫҠ (тар сы л л ығы) (Р: бедность; И.: poverty; T.: yoksulluk) и. диал. ҡар. юҡсыллыҡ.
Тормоштағы матди етешһеҙлек; ҡыҫынҡылыҡ. □ Бедность, нищета. Тарсыллыҡ ваҡыты. Тарсыллыҡтан ҡотолоу.
ТАРСЫЛЫҠ (тар сыл ығы) и. диал. ҡар. тарсыллыҡ. Тарсылыҡта йәшәу. Тарсылыҡ осоро.
ТАРҪ (Р: подражание звуку отдалённого грохота или сильному биению сердца; И.: sound imitation; T: küt küt) оҡш. һөйл.
Көслө, һаңғырау тауышты белдергән һүҙ.
□ Подражание звуку отдалённого грохота или сильному биению сердца. Тарҫ итеп ҡалыу. Тарҫ итеп килеп төшөу.
ТАРҪЛАТЫУ (тарҫлат-) ҡ. ҡар. тарһылдатыу. ■ [Ришаттың] хистәре йөрәген тарҫлатып типтерҙе. Б. Рафиҡов.
ТАРҪЛАУ (тарҫла-) (Р: биться; И.: beat; T.: küt diye çarpmak) ҡ. диал.
Һулҡ-Һулҡ ҡағыу (йөрәккә, тамырға ҡарата) ; тибеү. □ Биться (о пульсе). Йыш-йыш тарҫлау. Кан тамыры тарҫлау.
ТАРҪ-ТОРҪ (Р: с грохотом; И.: with a crash; T.: küt küt) оҡш. һөйл.
Ҡабат-ҡабат тарҫ иткән тауышты белдергән һүҙ. □ С грохотом. Тарҫ-торҫ килеп йөрөй. Тарҫ-торҫ баҫып килеу. Йөрәк тарҫ-торҫ һуға.
ТАРҪЫЛДАУ (тарҫылда-) ҡ. ҡар. тарһылдау. Мылтыҡтың тарҫылдап атылыуы. Туптар тарҫылдауы. Йыш-йыш тарҫылдау. Кан тамыры тарҫылдау.
ТАРТА (Р: сторона; И.: side; T.: taraf) и. диал. ҡар. яҡ.
Билдәле бер йүнәлеш, тараф һәм шул тарафтағы урын. □ Сторона. Ауыл таршаһына ҡарай. Тау таршаһына атлау.
170