Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 187 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАҪТАР
Ҙур булып асылыу, аҡшайыу (күҙгә ҡарата). □ Таращиться, вытаращиваться, выпучиваться (о глазах). ■ Ҡурҡыуынан шыртлай төшкән Радмир, уны [Йәмилде] ебәрмәҫкә теләгәндәй, һүгенә-һүгенә артынан сыҡты һәм ҡапҡа төбөндә таҫрайып ҡарап тороп ҡалды. Р. Байбулатов. Оҙон мыйыҡлы кеше Тәғзимәгә таҫрайып ҡарап алды. В. Исхаҡов.
ТАҪРЫҠ (Р.: пучеглазый; И.: lobstereyed; T: fırlak gözlü) с. диал.
ҘУР күҙле, аҡыш. □ Пучеглазый. Таҫрыҡ күҙле.
ТАҪТАҠ (таҫтағы) (Р: подставка; И.: stand, prop; T.: altlık) и.
Төбө ергә теймәһен йәки ҡоламай ултырһын өсөн төрлө нәмәнең аҫтына ҡуя торған ҡулайлама. □ Подставка. Таҫтаҡҡа ултыртыу. Гөл һауыты таҫтағы. Йәшникте таҫтаҡҡа ҡуйыу.
ТАҪТАЛАҠАЙ р. диал. ҡар. тас IV, 1. Таҫталаҡай атаһы.
ТАҪТАМАЛ [фарс. (Р: полотенце; И.: towel; T: havlu) и.
1. Бит, ҡул йәки һауыт-һабаны йыуғас һөртә торған махсус туҡыма әйбер. □ Полотенце. Аҡ таҫтамал. Буй таҫтамал. Йөнтәҫ таҫтамал. Сигеүле таҫтамал. Киндер таҫтамал. Я Ҡолғалағы таҫтамалдар байраҡ кеүек уйнай елдә. Р. Байымов. Ҡулын һөртөргә таҫтамалға үрелгәс, Әйүп көҙгөләге үҙ күҙҙәре менән осрашты. Т. Ғарипова. Болдорҙа — сигеүле оҙон таҫтамал менән ҡабарып бешкән икмәк тотҡан сибәр ҡыҙ, уның ике яғында — һомғол егеттәр. Ә. Әминев.
2. этн. Йолалар менән бәйле ритуаллаш-ҡан предмет. □ Полотенце (ритуализированный предмет).
ТАҪТАМАЛ БИРЕШЕҮ (Р: одаривание друг друга полотенцем; И.: ritual exchanging of presents; T: düğün geleneği) и. этн.
Башҡорт йолаларында таҫтамал бүләк итешеү йолаһы. □ Одаривание друг друга полотенцем (в различных обрядах башкир). Таҫтамал бирешеүҙә ҡатнашыу.
ТАҪТАМАЛ ТАРАТЫУ (Р: раздача полотенец; И.: kind of Bashkir family ritual; T.: bir gelenek) и. этн.
Ғаилә йолаларында таҫтамал өләшеү. □ Раздача полотенец (в семейных обрядах). ■ Туйҙа ҡоҙаларға таҫтамал таратыу йолаһы бар. Башҡорт фольклорынан.
ТАҪТАМАЛ ҺАЛЫУ (таҫтамал һал-) (Р: одаривать полотенцем; И.: kind of wedding present; T.: düğün geleneği) ҡ. этн.
1. Ҡыҙҙы бирергә ризалыҡ белдереп, яусыға бүләк биреү. □ Одаривать полотенцем (свата в знак согласия выдать девушку). Таҫтамал һалыу йолаһы.
2. Кейәү йорто алдында килендең үҙенә тәғәйенләнгән мал өҫтөнә таҫтамал ҡуйыуы. □ Класть полотенце (на скотину, на которую опирается невеста). Я Таянсыҡ малға килен таҫтамал һалып керә. Йола фольклорынан.
ТАҪТАР [фарс. (Р: платок с вышитым концом, повязанный в виде чалмы, который носили пожилые женщины; И.: kind of Bashkir female headgear; T.: yaşlı kadınların başörtüsü) и.
1. Ҡатын-ҡыҙ башына урай торған бер осо сигеүле оҙон аҡ митҡал. □ Платок с вышитым концом, повязанный в виде чалмы. Таҫтарлыҡ тауар. Таҫтар башы сигеү. Таҫтар урау. Я Әбей йәштәрҙең ойпалауынан һүтелеп киткән таҫтарын йүнәтеп, осон эйәк аҫтына ҡыҫтырып, көлә-көлә ҡыуанды. һ. Дәүләтшина.
2. этн. Ҡыҙҙы ҡушҡан еңгәгә кейәү биргән бүләк (яулыҡ, таҫтамал Һ.6.). □ Подарок, который давали снохе невестки в день бракосочетания. Я Ҡыҙ ҡушҡанда таҫтар бирелә торғайны, тип, былар таҫтар һорай башланы. М. Буранғолов.
3. этн. Туй ваҡытында ҡыҙ яғынан ҡайны йортона бүләккә килтерелгән һөлгө, таҫтамал. □ Вышитое полотенце, подаренное невестой родителям жениха. • Хәстәрле ҡыҙ таҫтарлы. Мәҡәл.
4. этн. Кендек ҡырҡҡан әбейгә баланың атаһы тарафынан бирелә торған бүләк. □ Подарок повивальной бабке от отца ребёнка (символизирует плату за ребёнка, обмен). Кендек таҫтарына күлдәклек биреү.
5. диал. Бәпесте биләгәс урап ҡуйыр өсөн бер нисә ҡат итеп тегеп эшләнгән бәй.
187
Ҙур булып асылыу, аҡшайыу (күҙгә ҡарата). □ Таращиться, вытаращиваться, выпучиваться (о глазах). ■ Ҡурҡыуынан шыртлай төшкән Радмир, уны [Йәмилде] ебәрмәҫкә теләгәндәй, һүгенә-һүгенә артынан сыҡты һәм ҡапҡа төбөндә таҫрайып ҡарап тороп ҡалды. Р. Байбулатов. Оҙон мыйыҡлы кеше Тәғзимәгә таҫрайып ҡарап алды. В. Исхаҡов.
ТАҪРЫҠ (Р.: пучеглазый; И.: lobstereyed; T: fırlak gözlü) с. диал.
ҘУР күҙле, аҡыш. □ Пучеглазый. Таҫрыҡ күҙле.
ТАҪТАҠ (таҫтағы) (Р: подставка; И.: stand, prop; T.: altlık) и.
Төбө ергә теймәһен йәки ҡоламай ултырһын өсөн төрлө нәмәнең аҫтына ҡуя торған ҡулайлама. □ Подставка. Таҫтаҡҡа ултыртыу. Гөл һауыты таҫтағы. Йәшникте таҫтаҡҡа ҡуйыу.
ТАҪТАЛАҠАЙ р. диал. ҡар. тас IV, 1. Таҫталаҡай атаһы.
ТАҪТАМАЛ [фарс. (Р: полотенце; И.: towel; T: havlu) и.
1. Бит, ҡул йәки һауыт-һабаны йыуғас һөртә торған махсус туҡыма әйбер. □ Полотенце. Аҡ таҫтамал. Буй таҫтамал. Йөнтәҫ таҫтамал. Сигеүле таҫтамал. Киндер таҫтамал. Я Ҡолғалағы таҫтамалдар байраҡ кеүек уйнай елдә. Р. Байымов. Ҡулын һөртөргә таҫтамалға үрелгәс, Әйүп көҙгөләге үҙ күҙҙәре менән осрашты. Т. Ғарипова. Болдорҙа — сигеүле оҙон таҫтамал менән ҡабарып бешкән икмәк тотҡан сибәр ҡыҙ, уның ике яғында — һомғол егеттәр. Ә. Әминев.
2. этн. Йолалар менән бәйле ритуаллаш-ҡан предмет. □ Полотенце (ритуализированный предмет).
ТАҪТАМАЛ БИРЕШЕҮ (Р: одаривание друг друга полотенцем; И.: ritual exchanging of presents; T: düğün geleneği) и. этн.
Башҡорт йолаларында таҫтамал бүләк итешеү йолаһы. □ Одаривание друг друга полотенцем (в различных обрядах башкир). Таҫтамал бирешеүҙә ҡатнашыу.
ТАҪТАМАЛ ТАРАТЫУ (Р: раздача полотенец; И.: kind of Bashkir family ritual; T.: bir gelenek) и. этн.
Ғаилә йолаларында таҫтамал өләшеү. □ Раздача полотенец (в семейных обрядах). ■ Туйҙа ҡоҙаларға таҫтамал таратыу йолаһы бар. Башҡорт фольклорынан.
ТАҪТАМАЛ ҺАЛЫУ (таҫтамал һал-) (Р: одаривать полотенцем; И.: kind of wedding present; T.: düğün geleneği) ҡ. этн.
1. Ҡыҙҙы бирергә ризалыҡ белдереп, яусыға бүләк биреү. □ Одаривать полотенцем (свата в знак согласия выдать девушку). Таҫтамал һалыу йолаһы.
2. Кейәү йорто алдында килендең үҙенә тәғәйенләнгән мал өҫтөнә таҫтамал ҡуйыуы. □ Класть полотенце (на скотину, на которую опирается невеста). Я Таянсыҡ малға килен таҫтамал һалып керә. Йола фольклорынан.
ТАҪТАР [фарс. (Р: платок с вышитым концом, повязанный в виде чалмы, который носили пожилые женщины; И.: kind of Bashkir female headgear; T.: yaşlı kadınların başörtüsü) и.
1. Ҡатын-ҡыҙ башына урай торған бер осо сигеүле оҙон аҡ митҡал. □ Платок с вышитым концом, повязанный в виде чалмы. Таҫтарлыҡ тауар. Таҫтар башы сигеү. Таҫтар урау. Я Әбей йәштәрҙең ойпалауынан һүтелеп киткән таҫтарын йүнәтеп, осон эйәк аҫтына ҡыҫтырып, көлә-көлә ҡыуанды. һ. Дәүләтшина.
2. этн. Ҡыҙҙы ҡушҡан еңгәгә кейәү биргән бүләк (яулыҡ, таҫтамал Һ.6.). □ Подарок, который давали снохе невестки в день бракосочетания. Я Ҡыҙ ҡушҡанда таҫтар бирелә торғайны, тип, былар таҫтар һорай башланы. М. Буранғолов.
3. этн. Туй ваҡытында ҡыҙ яғынан ҡайны йортона бүләккә килтерелгән һөлгө, таҫтамал. □ Вышитое полотенце, подаренное невестой родителям жениха. • Хәстәрле ҡыҙ таҫтарлы. Мәҡәл.
4. этн. Кендек ҡырҡҡан әбейгә баланың атаһы тарафынан бирелә торған бүләк. □ Подарок повивальной бабке от отца ребёнка (символизирует плату за ребёнка, обмен). Кендек таҫтарына күлдәклек биреү.
5. диал. Бәпесте биләгәс урап ҡуйыр өсөн бер нисә ҡат итеп тегеп эшләнгән бәй.
187