Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 213 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТАЯНЫС
ТАЯҠЛАНЫУ (таяҡлан-) ҡ. ҡар. таяныу 3. Таяҡҡа таяҡланыу. Таяҡланып йөрөу.
ТАЯҠЛАУ (таяҡла-) (Р.: бить палкой кого, И.: сапе; T.: değneklemek) ҡ.
Таяҡ менән туҡмау. □ Бить палкой кого. Таяҡлап ҡыуыу. ■ Әйтешә, ҡысҡырыша торғас, һуғыша башланылар. Ҡарттар йәштәрҙе таяҡламаҡсы булды. И. Ғиззәтуллин.
ТАЯҠЛАШЫУ (таяҡлаш-) ҡ. урт. ҡар. таяҡлау, взаимн. от таяҡлау. ■ Ғилемебеҙ-ҙең ҫәмәрәһе — ашып-ташыу, ел биреп, ҡоторғанға ҡабатлашыу. Верен бере ислах ҡылып ҡуйыу ту гел, ҡыҙыңҡырап киткәндә — таяҡлашыу. М. Аҡмулла.
ТАЯҠСА I и. ҡар. таяҡсыҡ 1. Беренсе класс балалары дәрестә ҡуллана торған таяҡсалар. Таяҡсалар һатып алыу. Таяҡсаны һындырыу.
ТАЯҠСА II (Р.: бацилла; И.: bacillum; T.: basil) и.
1. мед. Формаһы менән оҙонсараҡ һыҙыҡсаға оҡшаған бактерия; бацилла. □ Бацилла, палочка. Себер язваһы таяҡсаһы. Туберкулёз таяҡсалары. Кох таяҡсаһы.
2. анат. Кеше һәм умыртҡалы хайуандарҙа күҙҙәге селтәр ҡатламының формаһы менән оҙонсараҡ һыҙыҡсаға оҡшаған яҡтылыҡ тойоу күҙәнәктәре. □ Светочувствительная, фоторецепторная палочка, клетка (глаза). Таяҡсаны тикшертеу. Таяҡсаға зыян булған. Таяҡсаның төҙөлөшө.
ТАЯҠСЫҠ (таяҡсығы) (Р: палочка;
И.: small stick; baton; T.: küçük değnek) u.
1. Бәләкәй генә таяҡ. □ Палочка. Барабан таяҡсығы. Дирижёр таяҡсығы. Дөңгөр таяҡсығы.
2. һөйл. Вертикаль йәки ҡыя һыҙыҡ рәүешендәге яҙыу билдәһе. □ Косая черта. Дәфтәргә таяҡсыҡтар һыҙыу. Таяҡсыҡтар яҙырға өйрәнеу.
ТАЯҠ ТАРТЫШ (Р: перетягивание палки (название детской игры); И.: sort of children's game; T.: çocuk oyunu) и. этн.
Уйын исеме (табанға табан терәшеп, ҡапма-ҡаршы ултыралар ҙа, таяҡҡа тотоноп, бер-береһен кутәреп торғоҙорға тырышалар). □ Перетягивание палки (название детской игры). Балаларға таяҡ тартыш
уйынын өйрәтеу. Таяҡ тартышта еңеусе. Таяҡ тартыш — бик куңелле уйын.
ТАЯҠ ҺАЛЫУ (Р: ритуальное действие, направленное на изгнание болезней; И.: kind of magical rite; T.: bir tür büyü) и. миф.
Ауырыуҙы ҡыуыу йолаһы. □ Ритуальное действие, направленное на изгнание болезней. ■ Бер ауырығанда әбей: «Ете юл сатына барып, миңә эйәрмәгеҙ, тип, ете ергә ете таяҡ һалып кит», — тине. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТАЯНҒЫС (Р: перила; И.: rails; T.: parmaklık) и. ҡар. яндауыр.
Ныҡ тоттороу йәки тотоноу өсөн нимә-неңдер эргәһенә ҡуйылған буй ҡулайлама. □ Перила. Баҫҡыс таянғысы. Баҫма таян-ғысы. ■ Балкон таянғысына тотонған килеш Ноғоман әфәнде ҡоштар осҡан яҡҡа бер нисә аҙым яһаны. А. Мағазов.
ТАЯНДЫРЫУ (таяндыр ) ҡ. йөкм. ҡар. таяныу, понуд. от таяныу. • Ҡартлыҡ таяҡҡа таяндыра. Мәҡәл.
♦ Ҡаҡ таҡтаға таяндырыу бер нәмәһеҙ ҡалдырыу, һемәйтеү. □ Оставить ни с чем.
ТАЯНСЫҠ (таянсығы) (Р: скот, даримый при входе невесты в дом жениха; И.: wedding cattle; T.: gelin oğlan evinin kapısına geldiğinde gelin attan veya arabadan inmeden önce kayınvalide veren «indirmelik» mal) и. этн.
Килен ҡайны йортона төшкәндә, ҡәйнәһе биргән мал (килен арбанан шул малға таянып төшә). □ Скот, даримый свекровью невесте при её входе в дом жениха. ■ Бибисара ҡарсыҡ кутәрмә төбөндә мөгөҙөнән алып һарыҡ тотоп тора. Киленгә — таянсыҡ. Ғ. Лоҡманов.
ТАЯНСЫҠ МАЛ и. этн. ҡар. таянсыҡ. Таянсыҡ мал биреу. Таянсыҡ малдары һимеҙ куренә.
ТАЯНЫС (Р: опора; И.: prop; support; T.: dayanak) и.
1. Ныҡлап баҫыр, таяныр урын йәки нәмә; терәк. □ Опора. Таяныс табыу. ■ Упҡындан сығырға теләп, тағы тыбырсынып ҡарағайным, таянысымды юғалтып, элеккегә ҡарағанда ла шәберәк аҫҡа төшә
213
ТАЯҠЛАНЫУ (таяҡлан-) ҡ. ҡар. таяныу 3. Таяҡҡа таяҡланыу. Таяҡланып йөрөу.
ТАЯҠЛАУ (таяҡла-) (Р.: бить палкой кого, И.: сапе; T.: değneklemek) ҡ.
Таяҡ менән туҡмау. □ Бить палкой кого. Таяҡлап ҡыуыу. ■ Әйтешә, ҡысҡырыша торғас, һуғыша башланылар. Ҡарттар йәштәрҙе таяҡламаҡсы булды. И. Ғиззәтуллин.
ТАЯҠЛАШЫУ (таяҡлаш-) ҡ. урт. ҡар. таяҡлау, взаимн. от таяҡлау. ■ Ғилемебеҙ-ҙең ҫәмәрәһе — ашып-ташыу, ел биреп, ҡоторғанға ҡабатлашыу. Верен бере ислах ҡылып ҡуйыу ту гел, ҡыҙыңҡырап киткәндә — таяҡлашыу. М. Аҡмулла.
ТАЯҠСА I и. ҡар. таяҡсыҡ 1. Беренсе класс балалары дәрестә ҡуллана торған таяҡсалар. Таяҡсалар һатып алыу. Таяҡсаны һындырыу.
ТАЯҠСА II (Р.: бацилла; И.: bacillum; T.: basil) и.
1. мед. Формаһы менән оҙонсараҡ һыҙыҡсаға оҡшаған бактерия; бацилла. □ Бацилла, палочка. Себер язваһы таяҡсаһы. Туберкулёз таяҡсалары. Кох таяҡсаһы.
2. анат. Кеше һәм умыртҡалы хайуандарҙа күҙҙәге селтәр ҡатламының формаһы менән оҙонсараҡ һыҙыҡсаға оҡшаған яҡтылыҡ тойоу күҙәнәктәре. □ Светочувствительная, фоторецепторная палочка, клетка (глаза). Таяҡсаны тикшертеу. Таяҡсаға зыян булған. Таяҡсаның төҙөлөшө.
ТАЯҠСЫҠ (таяҡсығы) (Р: палочка;
И.: small stick; baton; T.: küçük değnek) u.
1. Бәләкәй генә таяҡ. □ Палочка. Барабан таяҡсығы. Дирижёр таяҡсығы. Дөңгөр таяҡсығы.
2. һөйл. Вертикаль йәки ҡыя һыҙыҡ рәүешендәге яҙыу билдәһе. □ Косая черта. Дәфтәргә таяҡсыҡтар һыҙыу. Таяҡсыҡтар яҙырға өйрәнеу.
ТАЯҠ ТАРТЫШ (Р: перетягивание палки (название детской игры); И.: sort of children's game; T.: çocuk oyunu) и. этн.
Уйын исеме (табанға табан терәшеп, ҡапма-ҡаршы ултыралар ҙа, таяҡҡа тотоноп, бер-береһен кутәреп торғоҙорға тырышалар). □ Перетягивание палки (название детской игры). Балаларға таяҡ тартыш
уйынын өйрәтеу. Таяҡ тартышта еңеусе. Таяҡ тартыш — бик куңелле уйын.
ТАЯҠ ҺАЛЫУ (Р: ритуальное действие, направленное на изгнание болезней; И.: kind of magical rite; T.: bir tür büyü) и. миф.
Ауырыуҙы ҡыуыу йолаһы. □ Ритуальное действие, направленное на изгнание болезней. ■ Бер ауырығанда әбей: «Ете юл сатына барып, миңә эйәрмәгеҙ, тип, ете ергә ете таяҡ һалып кит», — тине. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТАЯНҒЫС (Р: перила; И.: rails; T.: parmaklık) и. ҡар. яндауыр.
Ныҡ тоттороу йәки тотоноу өсөн нимә-неңдер эргәһенә ҡуйылған буй ҡулайлама. □ Перила. Баҫҡыс таянғысы. Баҫма таян-ғысы. ■ Балкон таянғысына тотонған килеш Ноғоман әфәнде ҡоштар осҡан яҡҡа бер нисә аҙым яһаны. А. Мағазов.
ТАЯНДЫРЫУ (таяндыр ) ҡ. йөкм. ҡар. таяныу, понуд. от таяныу. • Ҡартлыҡ таяҡҡа таяндыра. Мәҡәл.
♦ Ҡаҡ таҡтаға таяндырыу бер нәмәһеҙ ҡалдырыу, һемәйтеү. □ Оставить ни с чем.
ТАЯНСЫҠ (таянсығы) (Р: скот, даримый при входе невесты в дом жениха; И.: wedding cattle; T.: gelin oğlan evinin kapısına geldiğinde gelin attan veya arabadan inmeden önce kayınvalide veren «indirmelik» mal) и. этн.
Килен ҡайны йортона төшкәндә, ҡәйнәһе биргән мал (килен арбанан шул малға таянып төшә). □ Скот, даримый свекровью невесте при её входе в дом жениха. ■ Бибисара ҡарсыҡ кутәрмә төбөндә мөгөҙөнән алып һарыҡ тотоп тора. Киленгә — таянсыҡ. Ғ. Лоҡманов.
ТАЯНСЫҠ МАЛ и. этн. ҡар. таянсыҡ. Таянсыҡ мал биреу. Таянсыҡ малдары һимеҙ куренә.
ТАЯНЫС (Р: опора; И.: prop; support; T.: dayanak) и.
1. Ныҡлап баҫыр, таяныр урын йәки нәмә; терәк. □ Опора. Таяныс табыу. ■ Упҡындан сығырға теләп, тағы тыбырсынып ҡарағайным, таянысымды юғалтып, элеккегә ҡарағанда ла шәберәк аҫҡа төшә
213