Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 222 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЕҘЕМ
эсенә алған синтаксик конструкция. □ Период. Н Теҙемдәр бынан бер нисә быуат элек ҡобайырҙар менән эпостарҙан уҫеп сыҡҡан. Ҡ. Әхмәр.
ТЕҘЕМ III (Р.: бусы; И.: beads; T.: boncuktan gerdanlık) и. диал. ҡар. мунсаҡ.
Төрлө мәрйен теҙеп муйынға таға торған биҙәүес. □ Бусы, ожерелье. Гәрәбә теҙем. Теҙем тағыу. Теҙем теҙеу.
ТЕҘЕҮ (теҙ-) (Р.: нанизывать; И.: string, thread; T: dizmek) ҡ.
1. Еп, бауға, шешкә бер-бер артлы үткәреү. □ Нанизывать. // Нанизывание. Мәрйен теҙеу. ■ Ул [Зыя] шешкә теҙгән балыҡтарын тегеләй ҙә, былай ҙа әйләндерел һанап ҡараны ла улән өҫтөнә һалды. М. Тажи.
2. Бер буйға, бер рәткә урынлаштырыу.
□ Выстраивать рядами; ставить в ряд. Теҙеп ултыртыу. Теҙеп һалыу. ■ Шыршыларҙы, сафта барыусы ҡыҙылармеецтар шикелле, бер рәткә теҙеп ултырттылар. И. Абдуллин. Ҡарсыҡ йоҡа ғына кәуҙәһен урындыҡ ширлегенә урынлаштырып, доға уҡып битен һыйпаны, Мәликә турбашҡа килтергән кустәнәстәрен теҙҙе. Т. Ғарипова. Йәшел буҫтау ябылған оҙон өҫтәл өҫтөндә төрлө журналдар һәм гәзиттәр матур итеп теҙеп ҡуйылған. Ә. Вәли.
3. Бер-бер артлы өҙмәй ялғау (һуҙҙе, хәбәрҙе). □ Связно говорить. Теҙеп һөйләу. Теҙеп әйтеу. Теҙеп яҙыу. е Атаһының асыулы ҡарашын һиҙеп, ул [Ринат] башын тубән эйҙе лә тоноҡ ҡына тауыш менән бөтә мажараны нисек булған, шулай теҙеп һөйләп бирҙе. Р. Байбулатов. Имсе хәҙер, йәш әхирәтен әурәтәм тип, башынан бар кисергәнен теҙеп сыҡты. Р. Камал. Шул минутта уның [Фатиманың] Сөнәғәтте бик-бик кургеһе, уға барыһын-барыһын теҙеп һөйләп биргеһе килде. Ж. Кейекбаев.
4. диал. Еп үткәреү, епле итеү; һабаҡлау.
□ Вдевать нитку в иголку. Энә теҙеу. Энәгә ҡыҙыл еп теҙеу. Теҙеп биреу.
4 Бер епкә теҙеү бер төрлө тип, бер итеп ҡарау. □ Одинаково относиться ко всем. букв. На одну нитку нанизывать. Епкә теҙгән
кеүек тигеҙ генә рәткә теҙелгән. □ Ровными рядами.
ТЕҘЕҮ ТЕРКӘҮЕСЕ (Р: сочинительный союз; И.: co-ordinating conjunction; T: bağlayıcı edat) и. грам.
Тиң киҫәктәр йәки теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәрен үҙ-ара бәйләү өсөн хеҙмәт иткән ярҙамсы һүҙ. □ Сочинительный союз. Теҙеу теркәуесенә миҫал килтереу. Теҙеу теркәуесен ҡуйып һөйләм төҙөу. Теҙеу теркәуестәре өс төркөмгә буленә.
ТЕҘЕШЕҮ (теҙеш-) ҡ. урт. ҡар. теҙеү 1, 2, 4. взаимн. от теҙеү 1, 2, 4. Епкә теҙешеу. Бер рәткә теҙешеу. Теҙешеп ҡуйыу.
ТЕҘ КҮМӘСЕ и. диал. ҡар. теҙ ҡапҡасы. Теҙ кумәсе сатнаған. Теҙ кумәсен дауалау. Теҙ кумәсенә зыян булған.
ТЕҘ ҠАПҠАСЫ (Р: коленная чашка; И.: patella; T: dizkapağı) и.
Тубыҡ ҡапҡасы. □ Коленная чашка. Теҙ ҡапҡасын ауырттырыу. Теҙ ҡапҡасын тик-шертеу.
ТЕҘЛӘНДЕРЕҮ (теҙләндер-) ҡ. ҡар. тубыҡландырыу. М Ул арала майҙан уртаһына ҡулдары артҡа шаҡарып бәйләнгән, муйындарына ағас ҡамыт кейҙерелгән, кейемдәре теткеләнеп бөткән өс ирҙе алып сыҡтылар ҙа тәхет ҡаршыһына теҙләндереп ҡуйҙылар. Б. Рафиҡов.
ТЕҘЛӘНЕҮ (теҙлән-) (Р: вставать на колени; И.: go on one's knees; T: diz çökmek) ҡ. диал. ҡар. тубыҡланыу.
Тубыҡты бөгөп, ергә сәнсеү; йөгөнөкләү. □ Вставать на колени. Теҙләнеп ултырыу. ■ Иштуған, атаһының баш осона теҙләнеп, ошо һалҡын ташты ҡосаҡлап упте лә, тәрән ҡайғылы уйҙар эсенә сумып, ауыл яғына китте. 3. Биишева. Мәфтуха, теҙләнеп, Вәлиҙе ҡыҫып ҡосаҡлап, укһеп-укһеп иланы шунда. М. Ғиләжев. Йөрәгенең телгеләнеуен тойған Таңһылыу дуҫы эргәһенә теҙләнде. М. Садиҡова.
ТЕҘЛӘҮ (теҙлә-) (Р: нацеливаться бодать; И.: be about to butt; T: boynuzlamaya hazırlanmak) ҡ.
Мөгөҙҙө төҙәп, йүгертеп әтеү; һөрлөктөрөп, ҡыуып һөҙөү. □ Готовиться боднуть,
222
эсенә алған синтаксик конструкция. □ Период. Н Теҙемдәр бынан бер нисә быуат элек ҡобайырҙар менән эпостарҙан уҫеп сыҡҡан. Ҡ. Әхмәр.
ТЕҘЕМ III (Р.: бусы; И.: beads; T.: boncuktan gerdanlık) и. диал. ҡар. мунсаҡ.
Төрлө мәрйен теҙеп муйынға таға торған биҙәүес. □ Бусы, ожерелье. Гәрәбә теҙем. Теҙем тағыу. Теҙем теҙеу.
ТЕҘЕҮ (теҙ-) (Р.: нанизывать; И.: string, thread; T: dizmek) ҡ.
1. Еп, бауға, шешкә бер-бер артлы үткәреү. □ Нанизывать. // Нанизывание. Мәрйен теҙеу. ■ Ул [Зыя] шешкә теҙгән балыҡтарын тегеләй ҙә, былай ҙа әйләндерел һанап ҡараны ла улән өҫтөнә һалды. М. Тажи.
2. Бер буйға, бер рәткә урынлаштырыу.
□ Выстраивать рядами; ставить в ряд. Теҙеп ултыртыу. Теҙеп һалыу. ■ Шыршыларҙы, сафта барыусы ҡыҙылармеецтар шикелле, бер рәткә теҙеп ултырттылар. И. Абдуллин. Ҡарсыҡ йоҡа ғына кәуҙәһен урындыҡ ширлегенә урынлаштырып, доға уҡып битен һыйпаны, Мәликә турбашҡа килтергән кустәнәстәрен теҙҙе. Т. Ғарипова. Йәшел буҫтау ябылған оҙон өҫтәл өҫтөндә төрлө журналдар һәм гәзиттәр матур итеп теҙеп ҡуйылған. Ә. Вәли.
3. Бер-бер артлы өҙмәй ялғау (һуҙҙе, хәбәрҙе). □ Связно говорить. Теҙеп һөйләу. Теҙеп әйтеу. Теҙеп яҙыу. е Атаһының асыулы ҡарашын һиҙеп, ул [Ринат] башын тубән эйҙе лә тоноҡ ҡына тауыш менән бөтә мажараны нисек булған, шулай теҙеп һөйләп бирҙе. Р. Байбулатов. Имсе хәҙер, йәш әхирәтен әурәтәм тип, башынан бар кисергәнен теҙеп сыҡты. Р. Камал. Шул минутта уның [Фатиманың] Сөнәғәтте бик-бик кургеһе, уға барыһын-барыһын теҙеп һөйләп биргеһе килде. Ж. Кейекбаев.
4. диал. Еп үткәреү, епле итеү; һабаҡлау.
□ Вдевать нитку в иголку. Энә теҙеу. Энәгә ҡыҙыл еп теҙеу. Теҙеп биреу.
4 Бер епкә теҙеү бер төрлө тип, бер итеп ҡарау. □ Одинаково относиться ко всем. букв. На одну нитку нанизывать. Епкә теҙгән
кеүек тигеҙ генә рәткә теҙелгән. □ Ровными рядами.
ТЕҘЕҮ ТЕРКӘҮЕСЕ (Р: сочинительный союз; И.: co-ordinating conjunction; T: bağlayıcı edat) и. грам.
Тиң киҫәктәр йәки теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәрен үҙ-ара бәйләү өсөн хеҙмәт иткән ярҙамсы һүҙ. □ Сочинительный союз. Теҙеу теркәуесенә миҫал килтереу. Теҙеу теркәуесен ҡуйып һөйләм төҙөу. Теҙеу теркәуестәре өс төркөмгә буленә.
ТЕҘЕШЕҮ (теҙеш-) ҡ. урт. ҡар. теҙеү 1, 2, 4. взаимн. от теҙеү 1, 2, 4. Епкә теҙешеу. Бер рәткә теҙешеу. Теҙешеп ҡуйыу.
ТЕҘ КҮМӘСЕ и. диал. ҡар. теҙ ҡапҡасы. Теҙ кумәсе сатнаған. Теҙ кумәсен дауалау. Теҙ кумәсенә зыян булған.
ТЕҘ ҠАПҠАСЫ (Р: коленная чашка; И.: patella; T: dizkapağı) и.
Тубыҡ ҡапҡасы. □ Коленная чашка. Теҙ ҡапҡасын ауырттырыу. Теҙ ҡапҡасын тик-шертеу.
ТЕҘЛӘНДЕРЕҮ (теҙләндер-) ҡ. ҡар. тубыҡландырыу. М Ул арала майҙан уртаһына ҡулдары артҡа шаҡарып бәйләнгән, муйындарына ағас ҡамыт кейҙерелгән, кейемдәре теткеләнеп бөткән өс ирҙе алып сыҡтылар ҙа тәхет ҡаршыһына теҙләндереп ҡуйҙылар. Б. Рафиҡов.
ТЕҘЛӘНЕҮ (теҙлән-) (Р: вставать на колени; И.: go on one's knees; T: diz çökmek) ҡ. диал. ҡар. тубыҡланыу.
Тубыҡты бөгөп, ергә сәнсеү; йөгөнөкләү. □ Вставать на колени. Теҙләнеп ултырыу. ■ Иштуған, атаһының баш осона теҙләнеп, ошо һалҡын ташты ҡосаҡлап упте лә, тәрән ҡайғылы уйҙар эсенә сумып, ауыл яғына китте. 3. Биишева. Мәфтуха, теҙләнеп, Вәлиҙе ҡыҫып ҡосаҡлап, укһеп-укһеп иланы шунда. М. Ғиләжев. Йөрәгенең телгеләнеуен тойған Таңһылыу дуҫы эргәһенә теҙләнде. М. Садиҡова.
ТЕҘЛӘҮ (теҙлә-) (Р: нацеливаться бодать; И.: be about to butt; T: boynuzlamaya hazırlanmak) ҡ.
Мөгөҙҙө төҙәп, йүгертеп әтеү; һөрлөктөрөп, ҡыуып һөҙөү. □ Готовиться боднуть,
222