Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 241 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЕЛДӘР
бөткән кейем. Телгеләнеп бөткән ҡайыш. Йөрәк телгеләнә. Куңел бушҡа телгеләнә. ■ Таҫма-таҫма булып телгеләнгән куҙ куреме етмәҫ киң ҡырҙар. Р. Ниғмәти. Ҡараҡтың өҫтөндәге кейеме иһә йыртылып, телгеләнеп бөткән. В. Исхаҡов. Тәне телгеләнһә лә, ул [Марат] имен-аман ҡайтыу бәхетенә иреште, ә нисәмә иптәшенә был да яҙманы. Ә. Хәкимов.
ТЕЛГЕЛӘҮ (телгелә-) (Р.: резать; И.: slash; cut; T.: kesmek) ҡ.
1. Киҫәк-киҫәк итеп бүлеп киҫеү, ҡырҡыу.
□ Резать, разрезать (на множество частей). Сыр телгеләу. Бәлеште өлөштәргә телгеләу. Итте бер тигеҙ ҙурлыҡтағы киҫәктәргә телгеләу. В [Андраш] ҙур итеп ҡыйырсыҡ киҫеп алды ла уны урталайға һындырҙы, ялпаҡлап салоны телгеләне, Әлфиә-Жужа алдына ҡуйҙы. И. Абдуллин.
2. Төрлө ерҙән киҫкеләү, ҡырҡҡылау.
□ Располосовать, исполосовать. // Распо-лосование. Арҡаны ҡамсы менән телгеләу. Бысаҡ менән телгеләу. ■ Ҡуҙыйкурпәс, Кук толпарҙың арҡаһын телгеләп, ул әйткән нәмәләрҙе берәм-берәм алды, ти. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». Сестра ғәжәп ҙур һаҡлыҡ менән һаман гипсты телгеләй. 3. Биишева. Утлы һыҙыҡтар яҡтырып етмәгән һауаны телгеләне. Я. Хамматов.
3. кусм. Йөрәкте әрнетеү, күңелде ҡырыу, өйкәү. □ Причинять сердечные страдания, душевную боль; ранить душу. Нахаҡ һуҙҙәр йөрәкте телгеләй. Әсе әрнеу йөрәкте телгеләй. ■ Иҙелдән алыҫлашҡан һайын, ҡапма-ҡаршылыҡлы уйҙар уның [Нурҙың] йөрәген нығыраҡ телгеләне. И. Абдуллин. Тыныслана алманы Гәлиәхмәт, киреһенсә, уйланған һайын, бәғерен шик телгеләне. Р. Байымов. Минуты — сәғәт, сәғәте көн-дәй оҙон тойола Гөлғәйшә инәйгә, куңелен хәуефле уйҙар телгеләй. Ш. Янбаев.
ТЕЛГЕСЛӘНЕҮ (телгеслән-) ҡ. ҡайт. ҡар. телгесләү. возвр. от телгесләү. ■ Уның [Талиптың] гимнастёркаһы телгесләнгән, башы тишелгәнме, ҡылыс менән сабылғанмы .. йөҙөн ҡаплап эйәгенән ҡан тама. А. Таһиров.
ТЕЛГЕСЛӘҮ (телгеслә-) ҡ. ҡар. телгеләү. Телгесләй башлау. Телгесләп бөтөу. Икмәкте телгесләу. Малай шаршау осон телгесләгән.
ТЕЛГӘР (Р: остроумный; И.: sharp-witted; T: esprili) с. диал. ҡар. телдәр.
Телгә оҫта. □ Словоохотливый. Телгәр кеше. Телгәр бәйгесе. ■ Һал килеу хәбәре куҙ асып йомғансы таралып, һыуалғысҡа телгәр халыҡ эркелде. Й. Солтанов. • Батыр яуҙа беленер, телгәр дауҙа беленер. Әйтем.
ТЕЛГӘШЕҮ (телгәш-) (Р: становиться зажиточным; И.: become prosperous; T.: varlıklı olmak) ҡ. диал. ҡар. хәлләнеү 2.
Матди хәле яҡшырыу, хәлле тормошҡа әйләнеү. □ Становиться состоятельным, зажиточным. Телгәшеп алды. Тиҙ арала төшөмлө эш менән телгәшеп китте. Эш урыны менән бер рәттән йәшәу урыны табылғас, яйлап телгәшеп китте.
ТЕЛ Д EPEY (телдер-) ҡ. йөкм. ҡар. телеү I. понуд. от телеү I. һатыусынан сыр телдереп алыу. Ҡамышҡа ҡулдың тиреһен телдереу. В [Егет — завхозға:] Хирургтың кем икәнен, йәмшегән ашап, ҡорһағыңды телдерә килгәс белерһең! Й. Солтанов.
ТЕЛДӘН (Р: устно; И.: orally; T: sözlü olarak) р.
Яҙмаған көйө, тел менән, һүҙ менән. □ Устно, словесно. Телдән аңлатыу. Телдән һөй-ләу. Телдән әйтелгән приказ. В Ринат математиканан телдән буласаҡ имтиханға, һемәйеп ҡалмаҫ өсөн, сәмләнеп-сәмләнеп әҙерләнде. Р. Байбулатов.
ТЕЛДӘР (Р: словоохотливый; И.: speechful; T.: konuşkan) с.
Һүҙгә әүәҫ, һүҙгә оҫта; һүҙсән. □ Словоохотливый, разговорчивый. Телдәр кеше. Телдәр әхирәт. Юлсым телдәр ҡарт булып сыҡты. В Бәләкәс һеңлем Гөлдәр бигерәк инде телдәр, ауыҙы һис буш тормай, әллә ниҙәр бытылдай. А. Игебаев. Шәмсетдин бындағы халыҡтың әрһеҙ ҡыйыулығына башта тиҙ генә эйәләшеп китә алмай йон-соно, купте кургән телдәр һалдаттар араһында юғалып та ҡалғыланы. Ә. Байрамов.
241
бөткән кейем. Телгеләнеп бөткән ҡайыш. Йөрәк телгеләнә. Куңел бушҡа телгеләнә. ■ Таҫма-таҫма булып телгеләнгән куҙ куреме етмәҫ киң ҡырҙар. Р. Ниғмәти. Ҡараҡтың өҫтөндәге кейеме иһә йыртылып, телгеләнеп бөткән. В. Исхаҡов. Тәне телгеләнһә лә, ул [Марат] имен-аман ҡайтыу бәхетенә иреште, ә нисәмә иптәшенә был да яҙманы. Ә. Хәкимов.
ТЕЛГЕЛӘҮ (телгелә-) (Р.: резать; И.: slash; cut; T.: kesmek) ҡ.
1. Киҫәк-киҫәк итеп бүлеп киҫеү, ҡырҡыу.
□ Резать, разрезать (на множество частей). Сыр телгеләу. Бәлеште өлөштәргә телгеләу. Итте бер тигеҙ ҙурлыҡтағы киҫәктәргә телгеләу. В [Андраш] ҙур итеп ҡыйырсыҡ киҫеп алды ла уны урталайға һындырҙы, ялпаҡлап салоны телгеләне, Әлфиә-Жужа алдына ҡуйҙы. И. Абдуллин.
2. Төрлө ерҙән киҫкеләү, ҡырҡҡылау.
□ Располосовать, исполосовать. // Распо-лосование. Арҡаны ҡамсы менән телгеләу. Бысаҡ менән телгеләу. ■ Ҡуҙыйкурпәс, Кук толпарҙың арҡаһын телгеләп, ул әйткән нәмәләрҙе берәм-берәм алды, ти. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». Сестра ғәжәп ҙур һаҡлыҡ менән һаман гипсты телгеләй. 3. Биишева. Утлы һыҙыҡтар яҡтырып етмәгән һауаны телгеләне. Я. Хамматов.
3. кусм. Йөрәкте әрнетеү, күңелде ҡырыу, өйкәү. □ Причинять сердечные страдания, душевную боль; ранить душу. Нахаҡ һуҙҙәр йөрәкте телгеләй. Әсе әрнеу йөрәкте телгеләй. ■ Иҙелдән алыҫлашҡан һайын, ҡапма-ҡаршылыҡлы уйҙар уның [Нурҙың] йөрәген нығыраҡ телгеләне. И. Абдуллин. Тыныслана алманы Гәлиәхмәт, киреһенсә, уйланған һайын, бәғерен шик телгеләне. Р. Байымов. Минуты — сәғәт, сәғәте көн-дәй оҙон тойола Гөлғәйшә инәйгә, куңелен хәуефле уйҙар телгеләй. Ш. Янбаев.
ТЕЛГЕСЛӘНЕҮ (телгеслән-) ҡ. ҡайт. ҡар. телгесләү. возвр. от телгесләү. ■ Уның [Талиптың] гимнастёркаһы телгесләнгән, башы тишелгәнме, ҡылыс менән сабылғанмы .. йөҙөн ҡаплап эйәгенән ҡан тама. А. Таһиров.
ТЕЛГЕСЛӘҮ (телгеслә-) ҡ. ҡар. телгеләү. Телгесләй башлау. Телгесләп бөтөу. Икмәкте телгесләу. Малай шаршау осон телгесләгән.
ТЕЛГӘР (Р: остроумный; И.: sharp-witted; T: esprili) с. диал. ҡар. телдәр.
Телгә оҫта. □ Словоохотливый. Телгәр кеше. Телгәр бәйгесе. ■ Һал килеу хәбәре куҙ асып йомғансы таралып, һыуалғысҡа телгәр халыҡ эркелде. Й. Солтанов. • Батыр яуҙа беленер, телгәр дауҙа беленер. Әйтем.
ТЕЛГӘШЕҮ (телгәш-) (Р: становиться зажиточным; И.: become prosperous; T.: varlıklı olmak) ҡ. диал. ҡар. хәлләнеү 2.
Матди хәле яҡшырыу, хәлле тормошҡа әйләнеү. □ Становиться состоятельным, зажиточным. Телгәшеп алды. Тиҙ арала төшөмлө эш менән телгәшеп китте. Эш урыны менән бер рәттән йәшәу урыны табылғас, яйлап телгәшеп китте.
ТЕЛ Д EPEY (телдер-) ҡ. йөкм. ҡар. телеү I. понуд. от телеү I. һатыусынан сыр телдереп алыу. Ҡамышҡа ҡулдың тиреһен телдереу. В [Егет — завхозға:] Хирургтың кем икәнен, йәмшегән ашап, ҡорһағыңды телдерә килгәс белерһең! Й. Солтанов.
ТЕЛДӘН (Р: устно; И.: orally; T: sözlü olarak) р.
Яҙмаған көйө, тел менән, һүҙ менән. □ Устно, словесно. Телдән аңлатыу. Телдән һөй-ләу. Телдән әйтелгән приказ. В Ринат математиканан телдән буласаҡ имтиханға, һемәйеп ҡалмаҫ өсөн, сәмләнеп-сәмләнеп әҙерләнде. Р. Байбулатов.
ТЕЛДӘР (Р: словоохотливый; И.: speechful; T.: konuşkan) с.
Һүҙгә әүәҫ, һүҙгә оҫта; һүҙсән. □ Словоохотливый, разговорчивый. Телдәр кеше. Телдәр әхирәт. Юлсым телдәр ҡарт булып сыҡты. В Бәләкәс һеңлем Гөлдәр бигерәк инде телдәр, ауыҙы һис буш тормай, әллә ниҙәр бытылдай. А. Игебаев. Шәмсетдин бындағы халыҡтың әрһеҙ ҡыйыулығына башта тиҙ генә эйәләшеп китә алмай йон-соно, купте кургән телдәр һалдаттар араһында юғалып та ҡалғыланы. Ә. Байрамов.
241