Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 257 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЕЛӘҺӘ
Ул тиклем, бигүк теләмәйенсә. □ Нехотя, неохотно, скрепя сердце. Теләр-теләмәҫ кенә һөйләу. Теләр-теләмәҫ ҡайтып китеу. ■ Хәмзә, урынынан теләр-теләмәҫ кенә тороп, эленеп торған карталар янына йунәлде. Р. Байбулатов. Сәғиҙәнең тартынып, теләр-теләмәҫ кенә яуап ҡайтарыуын кургәс, Гөлнур һуҙҙе икенсегә борҙо. М. Тажи. Башта теләр-теләмәҫ кенә атлаған ат, ургә менгәс, бышҡырына-бышҡырына юртырға тотондо. Ә. Байрамов.
ТЕЛӘТЕҮ (теләт-) ҡ. йөкм. ҡар. теләү. понуд. от теләү. Изге теләктәр теләтеу. Хәйерле юл теләтеп юлға сығыу.
ТЕЛӘҮ I (телә-) (Р: желать; И.: wish; Т: dilemek) ҡ.
1. Нимәгәлер күңел ятышы, күңел ынтылышы тойоу. □ Желать, хотеть. Курергә теләу. Йоҡларға теләу. М Фәузиә теләу менәнме — Хоҙай бит уҙенсә бойора. Т. Ғарипова. [Нур] Нуриман районы Оло Тиләк ауылына уҙе теләп уҡытыусы булып китә. И. Абдуллин. Ҡарттар улдарын бик яратҡан, ни теләһә, шуны утәргә әҙер торған, ти. Әкиәттән. • Юҡтың куңеле юрға теләр. Әйтем. Барын-юғын белмәйҙер, май теләйҙер тамағым. Әйтем. Йәне теләгән йылан ите ашаған. Мәҡәл.
2. Нимәлер эшләргә ниәт итеү. □ Желать, хотеть. // Желание. Уҡырға теләу. Эште бөгөн тамамларға теләу. ■ Гәрәй, һаҡланырға теләп, ҡулына бысаҡ алды. Б. Бикбай. • Аш теләгән аш табыр, эш теләгән эш табыр. Әйтем.
3. Ниҙелер берәуҙең иркенә ҡуйғанда шарт ҡылым һөйкәлешендә ҡулланыла. □ Если хотите, если хочешь, если вам (мне, тебе, нам, им) угодно (употребляется в качестве условного наклонения). Теләһәң, ҡайтайыҡ. Теләһәң, ер шарын урармын. Теләһәгеҙ, бәлештән ауыҙ итегеҙ. ■ Йәнәй төйәге йәйрәп ята — тап-таҡыр! Теләһәң, ат өҫтөндә генә тугел, тәгәрләп йөрөп сыҡ. Бер кем юҡ! К. Мәргән. [Сәбилә — Ихсанбайға:] Теләһәң, ҡолоң, теләһәң, олторағың булырмын — кире ҡаҡма мине, Ихсанбай!!! Т. Ғарипова.
4. Нимәнеңдер булыуын, эшләнеүен күңелгә ятышлы, кәрәкле һанап, һүҙ әйтеү. □ Желать, выражать пожелание. // Пожелание. Бәхет теләу. ■ Йомарт Гөлбостанға оҙон ғумер, ырыҫ, Аҡназарға баш һаулығы теләп, рәхмәт уҡынылар. Ғ. Дәүләтшин. • Кешегә улем теләгәнсе, уҙеңә ғумер телә. Мәҡәл. Кешегә этлек теләгәнсе, уҙеңә изгелек телә. Мәҡәл.
5. миф. Илаһи көскә ышанып, иң мөҡәддәс, иң кәрәк нәмәне һорау, үтенеү. □ Желать (обращаясь к высшим силам). Бала теләу. Тул теләу. Бәхетле яҙмыш теләу. Ямғыр теләу. Коро көн теләу. Катын-ҡыҙ бәхете теләу.
♦ Теләһә, теләмәһә лә теләк булмайынса нимәлер эшләү. □ Что-л. сделать вынужденно. ■ Хөршиҙә теләһә, теләмәһә лә өйгә инде. С. Агиш.
ТЕЛӘҮ II (Р: тиляу; И.: name of a Bashkir clan; T: bir Başkurt boyunun ismi) и. этн. ҡар. тиләү.
Табындарға ингән бер башҡорт ырыуының исеме. □ Тиляу (название одного из башкирских родов). Теләу башҡорто. Теләу батыры. Теләу иләуе. Теләу йәйләуе.
ТЕЛӘҮЕНГЕТ (Р: теленгиты; И.: Telen-gits; T: Telengitler) и. этн.
Рәсәйҙең Алтай Республикаһында йәшәүсе Себер халҡы (алтайҙарҙың субэтносы). □ Теленгиты. ■ Әбелхайыр бер ситтә биш-алты теләуенгете менән уратып алынып, солтандың бер-бер артлы ябырылған һыбайлылары менән тиңһеҙ алышҡа инергә тура килә. Ғ. Хөсәйенов.
ТЕЛӘҺӘ (Р: .. угодно; И.: anywhere, any(how); T: dilediği(gibi) киҫ.
1. «Кем», «ни», «нимә», «ниндәй», «нисек», «ҡайһылай», «ҡайҙа» тигән һүҙҙәр менән килеп, шуларҙың мәғәнәһенә кире төҫмөр бирә. □ .. угодно, .. всякий, любой. Теләһә ҡайҙа йәшәу. Теләһә ҡалай уйнау. Теләһә ни яҙыу. Теләһә ниндәй һөйләм. Теләһә нисек яуап биреу. Теләһә нәмә уйлау. ■ Полк комиссары Алпаров теләһә ниндәй шарттарҙа ла болоҡһой белмәй, рухын төшөрмәй. Яр. Вәлиев.
9 - 1.0037.16
257
Ул тиклем, бигүк теләмәйенсә. □ Нехотя, неохотно, скрепя сердце. Теләр-теләмәҫ кенә һөйләу. Теләр-теләмәҫ ҡайтып китеу. ■ Хәмзә, урынынан теләр-теләмәҫ кенә тороп, эленеп торған карталар янына йунәлде. Р. Байбулатов. Сәғиҙәнең тартынып, теләр-теләмәҫ кенә яуап ҡайтарыуын кургәс, Гөлнур һуҙҙе икенсегә борҙо. М. Тажи. Башта теләр-теләмәҫ кенә атлаған ат, ургә менгәс, бышҡырына-бышҡырына юртырға тотондо. Ә. Байрамов.
ТЕЛӘТЕҮ (теләт-) ҡ. йөкм. ҡар. теләү. понуд. от теләү. Изге теләктәр теләтеу. Хәйерле юл теләтеп юлға сығыу.
ТЕЛӘҮ I (телә-) (Р: желать; И.: wish; Т: dilemek) ҡ.
1. Нимәгәлер күңел ятышы, күңел ынтылышы тойоу. □ Желать, хотеть. Курергә теләу. Йоҡларға теләу. М Фәузиә теләу менәнме — Хоҙай бит уҙенсә бойора. Т. Ғарипова. [Нур] Нуриман районы Оло Тиләк ауылына уҙе теләп уҡытыусы булып китә. И. Абдуллин. Ҡарттар улдарын бик яратҡан, ни теләһә, шуны утәргә әҙер торған, ти. Әкиәттән. • Юҡтың куңеле юрға теләр. Әйтем. Барын-юғын белмәйҙер, май теләйҙер тамағым. Әйтем. Йәне теләгән йылан ите ашаған. Мәҡәл.
2. Нимәлер эшләргә ниәт итеү. □ Желать, хотеть. // Желание. Уҡырға теләу. Эште бөгөн тамамларға теләу. ■ Гәрәй, һаҡланырға теләп, ҡулына бысаҡ алды. Б. Бикбай. • Аш теләгән аш табыр, эш теләгән эш табыр. Әйтем.
3. Ниҙелер берәуҙең иркенә ҡуйғанда шарт ҡылым һөйкәлешендә ҡулланыла. □ Если хотите, если хочешь, если вам (мне, тебе, нам, им) угодно (употребляется в качестве условного наклонения). Теләһәң, ҡайтайыҡ. Теләһәң, ер шарын урармын. Теләһәгеҙ, бәлештән ауыҙ итегеҙ. ■ Йәнәй төйәге йәйрәп ята — тап-таҡыр! Теләһәң, ат өҫтөндә генә тугел, тәгәрләп йөрөп сыҡ. Бер кем юҡ! К. Мәргән. [Сәбилә — Ихсанбайға:] Теләһәң, ҡолоң, теләһәң, олторағың булырмын — кире ҡаҡма мине, Ихсанбай!!! Т. Ғарипова.
4. Нимәнеңдер булыуын, эшләнеүен күңелгә ятышлы, кәрәкле һанап, һүҙ әйтеү. □ Желать, выражать пожелание. // Пожелание. Бәхет теләу. ■ Йомарт Гөлбостанға оҙон ғумер, ырыҫ, Аҡназарға баш һаулығы теләп, рәхмәт уҡынылар. Ғ. Дәүләтшин. • Кешегә улем теләгәнсе, уҙеңә ғумер телә. Мәҡәл. Кешегә этлек теләгәнсе, уҙеңә изгелек телә. Мәҡәл.
5. миф. Илаһи көскә ышанып, иң мөҡәддәс, иң кәрәк нәмәне һорау, үтенеү. □ Желать (обращаясь к высшим силам). Бала теләу. Тул теләу. Бәхетле яҙмыш теләу. Ямғыр теләу. Коро көн теләу. Катын-ҡыҙ бәхете теләу.
♦ Теләһә, теләмәһә лә теләк булмайынса нимәлер эшләү. □ Что-л. сделать вынужденно. ■ Хөршиҙә теләһә, теләмәһә лә өйгә инде. С. Агиш.
ТЕЛӘҮ II (Р: тиляу; И.: name of a Bashkir clan; T: bir Başkurt boyunun ismi) и. этн. ҡар. тиләү.
Табындарға ингән бер башҡорт ырыуының исеме. □ Тиляу (название одного из башкирских родов). Теләу башҡорто. Теләу батыры. Теләу иләуе. Теләу йәйләуе.
ТЕЛӘҮЕНГЕТ (Р: теленгиты; И.: Telen-gits; T: Telengitler) и. этн.
Рәсәйҙең Алтай Республикаһында йәшәүсе Себер халҡы (алтайҙарҙың субэтносы). □ Теленгиты. ■ Әбелхайыр бер ситтә биш-алты теләуенгете менән уратып алынып, солтандың бер-бер артлы ябырылған һыбайлылары менән тиңһеҙ алышҡа инергә тура килә. Ғ. Хөсәйенов.
ТЕЛӘҺӘ (Р: .. угодно; И.: anywhere, any(how); T: dilediği(gibi) киҫ.
1. «Кем», «ни», «нимә», «ниндәй», «нисек», «ҡайһылай», «ҡайҙа» тигән һүҙҙәр менән килеп, шуларҙың мәғәнәһенә кире төҫмөр бирә. □ .. угодно, .. всякий, любой. Теләһә ҡайҙа йәшәу. Теләһә ҡалай уйнау. Теләһә ни яҙыу. Теләһә ниндәй һөйләм. Теләһә нисек яуап биреу. Теләһә нәмә уйлау. ■ Полк комиссары Алпаров теләһә ниндәй шарттарҙа ла болоҡһой белмәй, рухын төшөрмәй. Яр. Вәлиев.
9 - 1.0037.16
257