Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 574 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТУМПАҠ
Йомро битенең остары тумпайыбыраҡ тора. Т. Килмөхәмәтов.
2. кусм. Асыу, үпкә белдереп, ауыҙ бүлтәйеп тороу. □ Надуваться, дуться от обиды. Ауыҙы тумпайып тора. ■ Был юлы Бабич исмаһам йылмайманы ла. Бәлки, былай ҙа тумпайып торған ирендәрен тағы ла тумпайта төштө. С. Ҡудаш.
ТУМПАҠ (Р.: вспученный; И.: swollen; T: kabartılı) с.
1. Йомро ғына булып ҡабарған; бүлтәйгән. □ Вспученный, вздутый; выпуклый. Тумпаҡ яңаҡ. Тумпаҡ бит. Тумпаҡ ирен. ■ Ул [Хәлил] һуҙ араһында ҡаш аҫтынан ғына Ольга Ивановнаға, уның ҡатындарса килбәтле кәуҙәһенә, һыҙылып торған ҡаштарына, кукһел куҙҙәренә, асыҡ маңлайына, бер тиклем тумпаҡ танауына һәм купе-ренке ҡыҙыл ирендәренә ҡараны. Б. Дим. Кантон турәнең тәуге һуҙе шул булды, ул төкөрөктәрен сәсә-сәсә һөрәнләне, уның ҡыҙарып торған тумпаҡ йөҙө буҙарып уҡ китте. 3. Ураҡсин.
2. диал. Тупаҡ; йомро; осло түгел. □ Тупой, с тупым концом. Тумпаҡ башлы таяҡ. Тумпаҡ танау. Тумпаҡ башлы тау. Тумпаҡ битле. ■ Тумпаҡ башлы, ҡыҙғылт йөҙгөслө йыл-ға-кул балығы була ул таран. Ш. Нафиҡов. Һыу буйы туғайҙарында һеҙ унда-бында .. мөтөрләнеп ҡалған тумпаҡ өйәңкеләрҙе, ҡарамаларҙы курәһегеҙ. Тол ҡатындарҙың яҙмышын хәтерләтә улар. X. Назаров. Тумпаҡ ҡойроҡ буреле, сатаҡ мөгөҙ боланлы, .. ай, Уралым, Уралым. «Ҡараһаҡал».
ТУМПАҠЛАНЫУ (тумпаҡлан-) (Р: становиться округлённым; И.: get round and puffy; T: yuvarlaklaştırılmak) ҡ. һөйл.
Йомро ғына булып ҡабарыу; бүлтәйеү. □ Становиться округлённым; пухлым. Таяҡ башы тумпаҡланып бөткән. Тау башы тумпаҡланған. Бите тумпаҡланған. Тум-паҡланған танау.
ТУМПЫШ (Р: короткий и толстый; И.: short and thick; T: bodur) c.
Йыуан, тәпәш кәүҙәле. □ Короткий и толстый (о человеке). Тумпыш кеше. Тумпыш малай. Тумпыш көйөңә ҡулыңдан килмәҫтәйгә ҡыҫылып йөрөмә.
ТУМРАЙТЫУ (тумрайт-) (Р: хмуриться; И.: frown; T: somurtmak) ҡ. диал.
1. Кәйефһеҙләнеп, төҫ боҙоп, өндәшмәҫ булып йөҙҙө һытыу. □ Хмуриться; морщиться, насупиться, выражая недовольство, озабоченность и т. п. Йөҙҙө тумрайтыу. Йөҙөн тумрайтып ултыра.
2. кусм. Күңелһеҙ, төҫһөҙгә әйләндереү; томһайтыу, томһа итеү; томһартыу; ҡараһыу, ҡараңғы төҫ бирҙереү. □ Хмуриться, быть пасмурным, сумрачным (о погоде, небе и т. п.); чернеть. Ҡара болоттар һыуҙы тумрайтты.
ТУМРАЙЫУ (тумрай-, тумрая) (Р.: хмуриться; И.: sulk; T.: somurtmak) ҡ. диал.
1. Кәйефһеҙләнеү, төҫ боҙоу, өндәшмәҫ булыу; йөҙ һытыу; томһайыу. □ Хмуриться, нахмуриться; морщиться, насупливаться, выражая недовольство, озабоченность. Юҡҡа тумрайыу. ■ Нисә курмә, сырайы ғәмһеҙ, йөҙө, әуене янғандай, йомоҡ, тумрай-ған була торғайны уның [Нәсри ағайҙың]. Ғ. Лоҡманов. Атайым бик оҙаҡ эсе бошоп, тумрайып йөрөнө. 3. Биишева.
2. кусм. Күңелһеҙ, төҫһөҙгә әйләнеү; томһарыу; ҡараһыу, ҡараңғы төҫ биреү. □ Хмуриться, быть пасмурным, сумрачным (о погоде, небе и т. п.); чернеть, haya тумрайып тора. Һыу тумрайып ята.
ТУМРАН (Р: обрубок; И.: stump; T.: kütük) и. диал. ҡар. түмәр.
Йыуан ағастың ҡыҫҡа ҡырҡындыһы. □ Обрубок. М Шафиҡ утҡа йыуан-йыуан ҡайын тумрандарын тәгәрләтеп һалды. Я. Хамматов.
ТУМРАНДАУ (тумранда-) ҡ. диал. ҡар. тумранлау. Сатан Фәхри был яҡҡа тум-рандай. Тумрандап йөрөу. Әле генә тыуған һымаҡ ине, балаһы тумрандап йөрөп тә ята. Ҡалай тумрандай теге әбей, уҙе һис ырамай.
ТУМРАНЛАУ (тумранла-) (Р: ходить переваливаясь; И.: walk with difficulty; T.: badi badi yürümek) ҡ.
Тубыҡты яҙылдырмай, иңкәйә биреп, саҡ ҡуҙғалыу. □ Ходить переваливаясь, с трудом (о толстом человеке, медведе и т. п.). Тумранлап йөрөу. Тумранлап айыу утте.
574
Йомро битенең остары тумпайыбыраҡ тора. Т. Килмөхәмәтов.
2. кусм. Асыу, үпкә белдереп, ауыҙ бүлтәйеп тороу. □ Надуваться, дуться от обиды. Ауыҙы тумпайып тора. ■ Был юлы Бабич исмаһам йылмайманы ла. Бәлки, былай ҙа тумпайып торған ирендәрен тағы ла тумпайта төштө. С. Ҡудаш.
ТУМПАҠ (Р.: вспученный; И.: swollen; T: kabartılı) с.
1. Йомро ғына булып ҡабарған; бүлтәйгән. □ Вспученный, вздутый; выпуклый. Тумпаҡ яңаҡ. Тумпаҡ бит. Тумпаҡ ирен. ■ Ул [Хәлил] һуҙ араһында ҡаш аҫтынан ғына Ольга Ивановнаға, уның ҡатындарса килбәтле кәуҙәһенә, һыҙылып торған ҡаштарына, кукһел куҙҙәренә, асыҡ маңлайына, бер тиклем тумпаҡ танауына һәм купе-ренке ҡыҙыл ирендәренә ҡараны. Б. Дим. Кантон турәнең тәуге һуҙе шул булды, ул төкөрөктәрен сәсә-сәсә һөрәнләне, уның ҡыҙарып торған тумпаҡ йөҙө буҙарып уҡ китте. 3. Ураҡсин.
2. диал. Тупаҡ; йомро; осло түгел. □ Тупой, с тупым концом. Тумпаҡ башлы таяҡ. Тумпаҡ танау. Тумпаҡ башлы тау. Тумпаҡ битле. ■ Тумпаҡ башлы, ҡыҙғылт йөҙгөслө йыл-ға-кул балығы була ул таран. Ш. Нафиҡов. Һыу буйы туғайҙарында һеҙ унда-бында .. мөтөрләнеп ҡалған тумпаҡ өйәңкеләрҙе, ҡарамаларҙы курәһегеҙ. Тол ҡатындарҙың яҙмышын хәтерләтә улар. X. Назаров. Тумпаҡ ҡойроҡ буреле, сатаҡ мөгөҙ боланлы, .. ай, Уралым, Уралым. «Ҡараһаҡал».
ТУМПАҠЛАНЫУ (тумпаҡлан-) (Р: становиться округлённым; И.: get round and puffy; T: yuvarlaklaştırılmak) ҡ. һөйл.
Йомро ғына булып ҡабарыу; бүлтәйеү. □ Становиться округлённым; пухлым. Таяҡ башы тумпаҡланып бөткән. Тау башы тумпаҡланған. Бите тумпаҡланған. Тум-паҡланған танау.
ТУМПЫШ (Р: короткий и толстый; И.: short and thick; T: bodur) c.
Йыуан, тәпәш кәүҙәле. □ Короткий и толстый (о человеке). Тумпыш кеше. Тумпыш малай. Тумпыш көйөңә ҡулыңдан килмәҫтәйгә ҡыҫылып йөрөмә.
ТУМРАЙТЫУ (тумрайт-) (Р: хмуриться; И.: frown; T: somurtmak) ҡ. диал.
1. Кәйефһеҙләнеп, төҫ боҙоп, өндәшмәҫ булып йөҙҙө һытыу. □ Хмуриться; морщиться, насупиться, выражая недовольство, озабоченность и т. п. Йөҙҙө тумрайтыу. Йөҙөн тумрайтып ултыра.
2. кусм. Күңелһеҙ, төҫһөҙгә әйләндереү; томһайтыу, томһа итеү; томһартыу; ҡараһыу, ҡараңғы төҫ бирҙереү. □ Хмуриться, быть пасмурным, сумрачным (о погоде, небе и т. п.); чернеть. Ҡара болоттар һыуҙы тумрайтты.
ТУМРАЙЫУ (тумрай-, тумрая) (Р.: хмуриться; И.: sulk; T.: somurtmak) ҡ. диал.
1. Кәйефһеҙләнеү, төҫ боҙоу, өндәшмәҫ булыу; йөҙ һытыу; томһайыу. □ Хмуриться, нахмуриться; морщиться, насупливаться, выражая недовольство, озабоченность. Юҡҡа тумрайыу. ■ Нисә курмә, сырайы ғәмһеҙ, йөҙө, әуене янғандай, йомоҡ, тумрай-ған була торғайны уның [Нәсри ағайҙың]. Ғ. Лоҡманов. Атайым бик оҙаҡ эсе бошоп, тумрайып йөрөнө. 3. Биишева.
2. кусм. Күңелһеҙ, төҫһөҙгә әйләнеү; томһарыу; ҡараһыу, ҡараңғы төҫ биреү. □ Хмуриться, быть пасмурным, сумрачным (о погоде, небе и т. п.); чернеть, haya тумрайып тора. Һыу тумрайып ята.
ТУМРАН (Р: обрубок; И.: stump; T.: kütük) и. диал. ҡар. түмәр.
Йыуан ағастың ҡыҫҡа ҡырҡындыһы. □ Обрубок. М Шафиҡ утҡа йыуан-йыуан ҡайын тумрандарын тәгәрләтеп һалды. Я. Хамматов.
ТУМРАНДАУ (тумранда-) ҡ. диал. ҡар. тумранлау. Сатан Фәхри был яҡҡа тум-рандай. Тумрандап йөрөу. Әле генә тыуған һымаҡ ине, балаһы тумрандап йөрөп тә ята. Ҡалай тумрандай теге әбей, уҙе һис ырамай.
ТУМРАНЛАУ (тумранла-) (Р: ходить переваливаясь; И.: walk with difficulty; T.: badi badi yürümek) ҡ.
Тубыҡты яҙылдырмай, иңкәйә биреп, саҡ ҡуҙғалыу. □ Ходить переваливаясь, с трудом (о толстом человеке, медведе и т. п.). Тумранлап йөрөу. Тумранлап айыу утте.
574