Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 587 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТУПАРБАШ
1. Йоғошло мал ауырыуы. □ Мор. Тупалан йоҡтороу. Ауылда тупалан башланды.
2. диал. Быуын шеше; ревматизм. □ Ревматизм. Тупалан менән ауырыу. Тупаландан дауаланыу. Бабайҙы тупалан йонсотто.
3. миф. Ауырыу эйәһе. □ Мор, его дух. V [Этҡол:] Алланыҡын кем белгән, ҡапыл килеп тупалан тейһә, малың бер көндә ук юҡ була ла ҡуя ул. Ғ. Дәүләтшин.
ТУПАЛАУ (тупала-) (Р.: знать приблизительно; И.: have a smattering of; T.: az çok bilmek) ҡ. диал. ҡар. һупалау 2.
Икенсе бер телдә уҡыу-яҙыуҙы, йыр-көй-ҙө һ.б. әҙ-мәҙ белеү; маташтырыу. □ Знать приблизительно, примерно. Инглизсә бер аҙ ту палау. Яңы көй ту палау. Гармунда ту-палау.
ТУПАЛСАЙ I и. ҡар. тупалсаҡ. Сәйгун ҡапҡасының тупалсайы. Тупалсайы төшкән. Тупалсай ҡуйыу.
ТУПАЛСАЙ II (Р: кадык; И.: Adam's apple; T.: Adem elması) и. диал. ҡар. күмәгәй 1.
Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк. □ Кадык. Тупалсай алмаһы. Тупалсай ауырта. Тупалсай шеше.
ТУПАЛСАЙ III с. диал. ҡар. тупаҡ I, 1. Тананың тупалсай мөгөҙҙәре. ■ [Курше инәй:] Уның [һыйырҙың] айҙай балҡып янған аҡ маңлайынан, һыныҡ тупалсай мөгөҙҙәренән, ҡамыт баҫып ҡатырған елкә буйҙарынан һыйпаланым. Й. Солтанов.
ТУПАЛСАҠ (тупалсағы) (Р: шарик, шарообразный конец чего-л:, И.: globule; T.: kürecik) и.
Ниҙеңдер осо йәки өҫтөндәге тумалаҡ ҡына нәмә. □ Шарик, шарообразный конец чего-л. ■ [Әсҡәр:] Яңыраҡ ҡына ҡайһылыр танышыбыҙ зәңгәр «Волга»быҙға ҡыҙыл башлы тормоз тупалсағы табышып бире-шеуе иҫемдә. Й. Солтанов.
ТУПАН I (Р: тупой; И.: blunt; round, obtuse; T.: kör) c.
Тумалаҡ, йомро. □ Тупой, круглый. Тупан баш бала. Тупан баш уҡ. ■ Оло Эйектең ҡырсынлы шарлауығында сыр-сыу килеп һыу инеп йөрөгән тупан баш малайҙарҙы, оҙон
сәсле, сағыу тауышлы арыҡ ҡыҙыҡайҙарҙы һағынып иҫкә алды [Закир]. 3. Биишева.
ТУПАН II (Р: панариций; И.: whitlow; T: dolama) и.
1. Һыйыр аяғында иҙелмә ауырыуы. □ Панариций. Тупан булыу. Һыйыр тояғына тупан төшкән. Тупандан май һөртөу.
2. миф. Ауырыу эйәһе. □ Дух болезни. Тупан тейгән. Тупан төшкән.
ТУПАНАЙ (Р.: полненький; И.: chubby; T: tombul) с.
1. Йомро итләс кәүҙәле. □ Полненький, пухленький. Тупанай сабый. Тупанай ҡатын.
2. Йыуантыҡ, тәбәнәк буйлы; тәпәш. □ Короткий, низкорослый. Тупанай егет. Тупанай килен. Тупанай ир.
ТУПАНАҠ (тупанағы) (Р: головастик;
И.: tadpole; T: iribaş) и. диал. ҡар. сүмесбаш.
Ер-Һыу хайуандары класына ҡараған йөҙгөс ҡойроҡло тәлмәрйен балаһы. □ Головастик (лат. Bucephala albeola). Тупанаҡ тотоу. Тупанаҡ һөҙөу. Соҡорҙа тупанаҡтар үрсегән.
ТУПАННАУ (тупанна-) (Р: ходить с трудом, прихрамывая; И.: walk hobbling; T: topallamak) ҡ.
Аҡһап-туҡһап атлау. □ Ходить с трудом, прихрамывая. Тупаннап йөрөу. Тупаннап китеп барыу. Тупаннап ҡайтып килеу.
ТУПАР I (P: тупой; И.: blunt; T: kör) с.
1. Йөҙө йәки осо үткер түгел; үтмәҫ, тупаҫ. □ Тупой, затупленный. Тупар балта. Тупар бысҡы. Тупар бысаҡ.
2. диал. ҡар. тупан I. Тупар башлы. Тупар баш бала. Тупар баш уҡ.
3. диал. ҡар. тупаҫ I, 2, 4. Тупар телле. Тупар тауышлы кеше. Тупар яуап.
ТУПАР II (Р: клубника; И.: strawberry; T: çilek) и. диал.
Ер еләге. □ Клубника (лат. Fragarid). Тупар йыйыу. Тупарға барыу. Бер биҙрә тупар. М Инйәр-ҡатайҙар уны [ер еләген] тупар тип атай, йыйғанда тупырлап төшөп торған өсөндөр. Г. Ситдикова.
ТУПАРБАШ и. диал. ҡар. тупар II.
Тупарбаш япрағы. Тупарбаш быйыл уңды. Тупарбаш сәскә атҡан.
587
1. Йоғошло мал ауырыуы. □ Мор. Тупалан йоҡтороу. Ауылда тупалан башланды.
2. диал. Быуын шеше; ревматизм. □ Ревматизм. Тупалан менән ауырыу. Тупаландан дауаланыу. Бабайҙы тупалан йонсотто.
3. миф. Ауырыу эйәһе. □ Мор, его дух. V [Этҡол:] Алланыҡын кем белгән, ҡапыл килеп тупалан тейһә, малың бер көндә ук юҡ була ла ҡуя ул. Ғ. Дәүләтшин.
ТУПАЛАУ (тупала-) (Р.: знать приблизительно; И.: have a smattering of; T.: az çok bilmek) ҡ. диал. ҡар. һупалау 2.
Икенсе бер телдә уҡыу-яҙыуҙы, йыр-көй-ҙө һ.б. әҙ-мәҙ белеү; маташтырыу. □ Знать приблизительно, примерно. Инглизсә бер аҙ ту палау. Яңы көй ту палау. Гармунда ту-палау.
ТУПАЛСАЙ I и. ҡар. тупалсаҡ. Сәйгун ҡапҡасының тупалсайы. Тупалсайы төшкән. Тупалсай ҡуйыу.
ТУПАЛСАЙ II (Р: кадык; И.: Adam's apple; T.: Adem elması) и. диал. ҡар. күмәгәй 1.
Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк. □ Кадык. Тупалсай алмаһы. Тупалсай ауырта. Тупалсай шеше.
ТУПАЛСАЙ III с. диал. ҡар. тупаҡ I, 1. Тананың тупалсай мөгөҙҙәре. ■ [Курше инәй:] Уның [һыйырҙың] айҙай балҡып янған аҡ маңлайынан, һыныҡ тупалсай мөгөҙҙәренән, ҡамыт баҫып ҡатырған елкә буйҙарынан һыйпаланым. Й. Солтанов.
ТУПАЛСАҠ (тупалсағы) (Р: шарик, шарообразный конец чего-л:, И.: globule; T.: kürecik) и.
Ниҙеңдер осо йәки өҫтөндәге тумалаҡ ҡына нәмә. □ Шарик, шарообразный конец чего-л. ■ [Әсҡәр:] Яңыраҡ ҡына ҡайһылыр танышыбыҙ зәңгәр «Волга»быҙға ҡыҙыл башлы тормоз тупалсағы табышып бире-шеуе иҫемдә. Й. Солтанов.
ТУПАН I (Р: тупой; И.: blunt; round, obtuse; T.: kör) c.
Тумалаҡ, йомро. □ Тупой, круглый. Тупан баш бала. Тупан баш уҡ. ■ Оло Эйектең ҡырсынлы шарлауығында сыр-сыу килеп һыу инеп йөрөгән тупан баш малайҙарҙы, оҙон
сәсле, сағыу тауышлы арыҡ ҡыҙыҡайҙарҙы һағынып иҫкә алды [Закир]. 3. Биишева.
ТУПАН II (Р: панариций; И.: whitlow; T: dolama) и.
1. Һыйыр аяғында иҙелмә ауырыуы. □ Панариций. Тупан булыу. Һыйыр тояғына тупан төшкән. Тупандан май һөртөу.
2. миф. Ауырыу эйәһе. □ Дух болезни. Тупан тейгән. Тупан төшкән.
ТУПАНАЙ (Р.: полненький; И.: chubby; T: tombul) с.
1. Йомро итләс кәүҙәле. □ Полненький, пухленький. Тупанай сабый. Тупанай ҡатын.
2. Йыуантыҡ, тәбәнәк буйлы; тәпәш. □ Короткий, низкорослый. Тупанай егет. Тупанай килен. Тупанай ир.
ТУПАНАҠ (тупанағы) (Р: головастик;
И.: tadpole; T: iribaş) и. диал. ҡар. сүмесбаш.
Ер-Һыу хайуандары класына ҡараған йөҙгөс ҡойроҡло тәлмәрйен балаһы. □ Головастик (лат. Bucephala albeola). Тупанаҡ тотоу. Тупанаҡ һөҙөу. Соҡорҙа тупанаҡтар үрсегән.
ТУПАННАУ (тупанна-) (Р: ходить с трудом, прихрамывая; И.: walk hobbling; T: topallamak) ҡ.
Аҡһап-туҡһап атлау. □ Ходить с трудом, прихрамывая. Тупаннап йөрөу. Тупаннап китеп барыу. Тупаннап ҡайтып килеу.
ТУПАР I (P: тупой; И.: blunt; T: kör) с.
1. Йөҙө йәки осо үткер түгел; үтмәҫ, тупаҫ. □ Тупой, затупленный. Тупар балта. Тупар бысҡы. Тупар бысаҡ.
2. диал. ҡар. тупан I. Тупар башлы. Тупар баш бала. Тупар баш уҡ.
3. диал. ҡар. тупаҫ I, 2, 4. Тупар телле. Тупар тауышлы кеше. Тупар яуап.
ТУПАР II (Р: клубника; И.: strawberry; T: çilek) и. диал.
Ер еләге. □ Клубника (лат. Fragarid). Тупар йыйыу. Тупарға барыу. Бер биҙрә тупар. М Инйәр-ҡатайҙар уны [ер еләген] тупар тип атай, йыйғанда тупырлап төшөп торған өсөндөр. Г. Ситдикова.
ТУПАРБАШ и. диал. ҡар. тупар II.
Тупарбаш япрағы. Тупарбаш быйыл уңды. Тупарбаш сәскә атҡан.
587