Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 595 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТУП-ТУП
4. диал. Аттың ҡойроҡ һөйәгенең осо.
□ Копчик (лошади). Аттың тупсыуына эләгеу. Тупсыуға һуғыу. Ат тупсыуы.
5. диал. Ҡоштарҙың ҡанат төбө. □ Основание крыла (у птиц). Торнаның ҡанаты тупсыуынан һынған. Кугарсендең тупсыуында ағы бар. Тупсыуы ҡайырылған.
ТУПСЫУА (Р.: браслет; И.: bracelet; Т.: bilezik) и. диал. ҡар. беләҙек I, 1,6.
1. Ҡатын-ҡыҙҙың беләккә кейә торған биҙәүесе. □ Браслет. Алтын тупсыу а. Ҡашлы тупсыуа. Тупсыуа кейеу.
2. миф. Һаҡлау, ҡурсалау көсөнә эйә булған мифлаштырылған предмет. □ Браслет (мифологизированный предмет, оберег от сглаза). Тупсыуа куҙҙән һаҡлай.
ТУПҪА и. ҡар. тупһа 1. Ишек тупҫаһы. Тупҫа аша атлау. ■ [Мораҙым:] Хуш, һау булың, ҡарт атам. Ҡайта тупҫа баҫмамын. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
ТУПТАЙ (Р.: живой, крепкий; И.: agile; T.: çevik) с.
һауһаҡ, теремек. □ Живой, крепкий (о ребёнке). Туптай бала. Я Хандың ҡай-тыуына туптай өс ҡыҙы донъяға килеп торған, ти. Әкиәттән. Өйҙә һарғылт сәсле туптай малай йөрөп ята. М. Ямалетдинов. [Ҡарасәс әбей:] Береһенән-береһе матур, туптай ике улыбыҙ булды. 3. Биишева.
ТУПТАЙТЫУ (туптайт-) (Р.: выпячивать; И.: bulge out; T.: kabartmak) ҡ.
1. Туп кеүек итеп ҡабартыу; тупайтыу.
□ Выпячивать. // Выпячивание. Ҡорһаҡты туптайтыу. Туптайтып тороу.
2. Түп-түңәрәк, ҙур итеп асыу (куҙҙе); тупайтыу. □ Вытаращивать, выпучивать. Куҙҙе туптайтыу. Туптайтып ҡарау. Куҙҙәрен туптайтып ҡарап тороу.
ТУПТАЙЫУ (туптай-, туптая) (Р: выпячиваться; И.: protrude; T: kabarmak) ҡ.
1. Туп кеүек булып бүлтәйеү; тупайыу.
□ Выпячиваться. Ауыҙы туптайған. ■ [Кө-төусе ҡарт] яланда, сауҡалыҡ ситендә, тау уңерендә туптайып ятҡан һәр бер ҡарасҡыға барҙы. С. Ильясов. [Дауыт] бер яурынына әйберҙән туптайған спорт сумкаһын, икенсеһенә «Сокол»ын аҫып, ярайһы
аулаҡ Баймаҡ аэропортында йөрөп ята. С. Шәрипов.
2. Түп-түңәрәк, ҙур булып асылыу (куҙгә ҡарата); тупайыу. □ Таращиться, выпучиваться (о глазах). Аптыраштан ҡыҙҙың куҙҙәре туптайған.
ТУПТАЛЫУ (туптал-) ҡ. диал. ҡар. тупланыу 2. Тупталып йөрөйҙәр куп булып. Туп-талып тороу. Бер урынға тупталғандар.
ТУП-ТУЛЫ (Р: совершенно полный; И.: very full; T: dopdolu) с. артыҡл. дәр. ҡар. тулы 1,2. превосх. степ, от тулы 1,2.
Ныҡ тулы. □ Совершенно полный; очень полный, полным-полно. Туп-тулы биҙрә. Туп-тулы табаҡ. ■ Ирғәле был хатын яйлап яҙған, курәһең, — өс бит туп-тулы. Н. Мусин. Гариф уҙе аласыҡта, эркет ҡаҙанын туп-тулы итеп, төтөнгә сәсәй-сәсәй бешәләнеп, андыҙ ҡайнатты. Ж. Кейекбаев. Сафия курше вагонға китте. Унда ла туп-тулы кешеләр — ултыралар, яталар, һөйләшәләр, кәрт һуғалар, тәҙрәнән ҡарап баралар. Т. Ғиниәтуллин. Емеш барып ингәндә, ауыл советы йорто ҡатын-ҡыҙ менән туп-тулы ине. 3. Биишева.
ТУП-ТУМАЛАҠ (Р: совершенно круглый; И.: very round; T: yus yuvarlak) с. артыҡл. дәр. ҡар. тумалаҡ I, 1. превосх. степ, от тумалаҡ I, 1.
Ныҡ тумалаҡ; йоп-йомро. □ Совершенно круглый. ■ Имештер, ул [Аҡһаҡ Тимер] туп-тумалаҡ убаның тубәһенә менеп баҫҡан да тирә-яҡты зауыҡланып куҙәтеп тора. Ә. Хәкимов. Ниҙер гөп итте, ер һелкенде, «һә» тигәнсе яр буйын туп-тумалаҡ булып ап-аҡ ялҡын ялмап алды, артынса һауала ҡап-ҡара төтөн уйнай башланы. Р. Солтангәрәев. Кук менән ерҙең араһында береһен икенсеһенән айырырлыҡ асыҡ бер билдә булмағанға, ауыл туп-тумалаҡ кук-шелт ҡара йомортҡа эсенә алынған саң-туҙан кеуек куренә ине. Ғ. Дәүләтшин.
ТУП-ТУП, туп та туп (Р: тук-тук; И.: rat-tat; Т: tup-tip) оҡш.
Ҡабат-ҡабат туп иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание звуку многократного падения чего-л. на твёрдую по-
595
4. диал. Аттың ҡойроҡ һөйәгенең осо.
□ Копчик (лошади). Аттың тупсыуына эләгеу. Тупсыуға һуғыу. Ат тупсыуы.
5. диал. Ҡоштарҙың ҡанат төбө. □ Основание крыла (у птиц). Торнаның ҡанаты тупсыуынан һынған. Кугарсендең тупсыуында ағы бар. Тупсыуы ҡайырылған.
ТУПСЫУА (Р.: браслет; И.: bracelet; Т.: bilezik) и. диал. ҡар. беләҙек I, 1,6.
1. Ҡатын-ҡыҙҙың беләккә кейә торған биҙәүесе. □ Браслет. Алтын тупсыу а. Ҡашлы тупсыуа. Тупсыуа кейеу.
2. миф. Һаҡлау, ҡурсалау көсөнә эйә булған мифлаштырылған предмет. □ Браслет (мифологизированный предмет, оберег от сглаза). Тупсыуа куҙҙән һаҡлай.
ТУПҪА и. ҡар. тупһа 1. Ишек тупҫаһы. Тупҫа аша атлау. ■ [Мораҙым:] Хуш, һау булың, ҡарт атам. Ҡайта тупҫа баҫмамын. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
ТУПТАЙ (Р.: живой, крепкий; И.: agile; T.: çevik) с.
һауһаҡ, теремек. □ Живой, крепкий (о ребёнке). Туптай бала. Я Хандың ҡай-тыуына туптай өс ҡыҙы донъяға килеп торған, ти. Әкиәттән. Өйҙә һарғылт сәсле туптай малай йөрөп ята. М. Ямалетдинов. [Ҡарасәс әбей:] Береһенән-береһе матур, туптай ике улыбыҙ булды. 3. Биишева.
ТУПТАЙТЫУ (туптайт-) (Р.: выпячивать; И.: bulge out; T.: kabartmak) ҡ.
1. Туп кеүек итеп ҡабартыу; тупайтыу.
□ Выпячивать. // Выпячивание. Ҡорһаҡты туптайтыу. Туптайтып тороу.
2. Түп-түңәрәк, ҙур итеп асыу (куҙҙе); тупайтыу. □ Вытаращивать, выпучивать. Куҙҙе туптайтыу. Туптайтып ҡарау. Куҙҙәрен туптайтып ҡарап тороу.
ТУПТАЙЫУ (туптай-, туптая) (Р: выпячиваться; И.: protrude; T: kabarmak) ҡ.
1. Туп кеүек булып бүлтәйеү; тупайыу.
□ Выпячиваться. Ауыҙы туптайған. ■ [Кө-төусе ҡарт] яланда, сауҡалыҡ ситендә, тау уңерендә туптайып ятҡан һәр бер ҡарасҡыға барҙы. С. Ильясов. [Дауыт] бер яурынына әйберҙән туптайған спорт сумкаһын, икенсеһенә «Сокол»ын аҫып, ярайһы
аулаҡ Баймаҡ аэропортында йөрөп ята. С. Шәрипов.
2. Түп-түңәрәк, ҙур булып асылыу (куҙгә ҡарата); тупайыу. □ Таращиться, выпучиваться (о глазах). Аптыраштан ҡыҙҙың куҙҙәре туптайған.
ТУПТАЛЫУ (туптал-) ҡ. диал. ҡар. тупланыу 2. Тупталып йөрөйҙәр куп булып. Туп-талып тороу. Бер урынға тупталғандар.
ТУП-ТУЛЫ (Р: совершенно полный; И.: very full; T: dopdolu) с. артыҡл. дәр. ҡар. тулы 1,2. превосх. степ, от тулы 1,2.
Ныҡ тулы. □ Совершенно полный; очень полный, полным-полно. Туп-тулы биҙрә. Туп-тулы табаҡ. ■ Ирғәле был хатын яйлап яҙған, курәһең, — өс бит туп-тулы. Н. Мусин. Гариф уҙе аласыҡта, эркет ҡаҙанын туп-тулы итеп, төтөнгә сәсәй-сәсәй бешәләнеп, андыҙ ҡайнатты. Ж. Кейекбаев. Сафия курше вагонға китте. Унда ла туп-тулы кешеләр — ултыралар, яталар, һөйләшәләр, кәрт һуғалар, тәҙрәнән ҡарап баралар. Т. Ғиниәтуллин. Емеш барып ингәндә, ауыл советы йорто ҡатын-ҡыҙ менән туп-тулы ине. 3. Биишева.
ТУП-ТУМАЛАҠ (Р: совершенно круглый; И.: very round; T: yus yuvarlak) с. артыҡл. дәр. ҡар. тумалаҡ I, 1. превосх. степ, от тумалаҡ I, 1.
Ныҡ тумалаҡ; йоп-йомро. □ Совершенно круглый. ■ Имештер, ул [Аҡһаҡ Тимер] туп-тумалаҡ убаның тубәһенә менеп баҫҡан да тирә-яҡты зауыҡланып куҙәтеп тора. Ә. Хәкимов. Ниҙер гөп итте, ер һелкенде, «һә» тигәнсе яр буйын туп-тумалаҡ булып ап-аҡ ялҡын ялмап алды, артынса һауала ҡап-ҡара төтөн уйнай башланы. Р. Солтангәрәев. Кук менән ерҙең араһында береһен икенсеһенән айырырлыҡ асыҡ бер билдә булмағанға, ауыл туп-тумалаҡ кук-шелт ҡара йомортҡа эсенә алынған саң-туҙан кеуек куренә ине. Ғ. Дәүләтшин.
ТУП-ТУП, туп та туп (Р: тук-тук; И.: rat-tat; Т: tup-tip) оҡш.
Ҡабат-ҡабат туп иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание звуку многократного падения чего-л. на твёрдую по-
595