Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 613 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТУТ
туса һыйырҙы һаттым, картуфты тапшырҙым. Г. Яҡупова.
2. Өс йәшлек һыйыр малы. □ Трёхгодовалый крупный рогатый скот, һыйыр малын, өс йәшлек булһа, туса, тиҙәр.
3. Быҙауламаған тана. □ Нетель. Ике ту-саны көтөу гә ебәрмәнек. Тусаларҙың баҡы-рыуы ишетелде.
4. Бер йәшлек үгеҙ. □ Годовалый бык. Тусаларым көтөуҙән ҡайтманы.
ТУСАБАЙ (Р.: хозяин, имеющий косяк лошадей; И.: owner having a herd of horses; T: bir sürü yılkı sahibi) и. диал.
Бер өйөр йылҡыһы булған хужа. □ Хозяин, имеющий косяк лошадей. Беҙҙең кур-ше — тусабай. Тусабай курше әлкәнән айғыр алып ҡайтҡан.
ТУҪНАҠ (туҫнағы) (Р.: туснак; И.: servant; T: hizmetçi) и. иҫк.
Байға хеҙмәт иткән кеше; ялсы, хеҙмәтсе.
□ Туснак; полураб. V [Ганайғол:] Мырҙағол туҫнағы ни ҙә, Либәшәу баярҙың сураһы ни? Икеһе бер сама. Ғ. Ибраһимов.
ТУҪТАҒАН и. диал. ҡар. туҫтаҡ 1, 2. ■ Ҡамғаҡ Дәуәй, хахылдап көлөп, уның [Йәуҙәттең атаһы] менән туҫтағанын сәкәштерергә һонолған. Й. Солтанов. Хужабикә ҡала ҡунаҡтарына яҡыныраҡ йәнә бер туҫтаған ит килтереп ултыртты. Ғ. Хисамов. Уңған икәнлеккә, йәнә иҫәнлеккә ку-тәрәйек әле туҫтағанды! Ш. Бикҡол.
ТУҪТАҠ (туҫтағы) (Р: небольшая чашка; И.: small bowl; T: tas) u.
1. Алдырҙан бәләкәйерәк йәйпәк һауыт.
□ Небольшая чашка, миска. Ағас туҫтаҡ. Туҫтаҡҡа ҡымыҙ ҡойоу. Бер туҫтаҡ он. М Әсәләре артынан туҫтаҡ тотоп бала-саға йугерә, һыйыр, хужабикәне кургәс, шатланып мөнрәп ҡуя. И. Абдуллин. Заһира Йә-нешкә бер туҫтаҡ тары ярмаһы тотторҙо.
3. Биишева. Ит киҫәктәрен ҡапҡылап, берәр туҫтаҡ ҡымыҙ эскәс, юлсыға хәл инеп ҡалғандай була. Ә. Чаныш. • Айран һорап килһәң, туҫтағыңды йәшермә. Әйтем.
2. Сәй эсеү өсөн сөм һәм йәйенке итеп эшләнгән һауыт. □ Чашка чайная. Туҫтаҡ менән сәй эсеу. Бер пар туҫтаҡ. Туҫтаҡҡа сәй яһау.
3. миф. Им-том, йолаларҙа ҡулланылған һауыт. □ Ритуальная чаша. Туйҙа туҫтаҡ эсереу йолаһы бар.
ТУҪТАҠ СОҠОРО (Р: чашка чайная; И.: teacup; T: fincan) и. диал.
Сынаяҡ өҫтө. □ Чашка чайная. Сәйҙе туҫтаҡ соҡорона яһау. Туҫтаҡ соҡорҙарын йыуып ҡуйыу.
ТУҪТАҠ ТАШЛАУ (Р: ритуал бросания миски; И.: casting a bowl; T: bir tür gelenek) и. этн.
Еләк күп булһын, һауыт тиҙерәк тулһын өсөн башҡарылған йола. □ Ритуал бросания миски (во время сбора первых ягод в целях пожелания обилия ягод и полноты посуды). Еләк уңһын өсөн туҫтаҡ ташлау йолаһын уткәреу. Ҡыҙҙар туҫтаҡ ташлау йолаһына йыйылғандар.
ТУҪТАҠ ТЕЛЕ (Р: заговор миски; И.: bowl һехе; T.: bir tür büyü) и. этн.
Һауыт тиҙерәк тулһын өсөн еләк йыйғанда әйтелгән теләк. □ Заговор миски, доел. Язык миски (применяется при сборе ягод). ■ Туҫтаҡ телен әйтәләр: «Туҫтаҡҡайым, тулып кил, тулып кит!» «Башҡорт мифологияһынан.
ТУҪТАҠ ТЫШЫ (Р: блюдце; И.: saucer; T.: fincan tabağı) и. диал.
Сынаяҡ аҫты. □ Блюдце. Сәй эҫе, туҫтаҡ тышына һалып эс. Туҫтаҡ тышына сәй ҡойоу.
ТУҪТАҠ ЭСЕҮ (Р: свадебный обряд; И.: ritual tea-party; T.: bir tür düğün geleneği) и. этн.
Ҡыҙ менән егетте өйләндерергә килешеү. □ Свадебный обряд (ритуальное чаепитие, проводимое в доме невесты после свадебного сговора молодых). Курше-тирәне туҫтаҡ эсергә саҡырыу. Туҫтаҡ эсеу уткәреу.
ТУҪЫРАЙЫУ (туҫырай-, туҫырая) ҡ. диал. ҡар. турһайыу. Туҫырайырға ғына тороу. Туҫырайып ҡарап ултырыу.
ТУТ I (Р: холодный воздух; И.: cool air; T.: serin hava) и.
1. Нәмәне сафландыра, ағарта торған һалҡын, еләҫ һауа. □ Холодный воздух. Йыуылған керҙе тутҡа элеу. Тутҡа ҡуйыу.
613
туса һыйырҙы һаттым, картуфты тапшырҙым. Г. Яҡупова.
2. Өс йәшлек һыйыр малы. □ Трёхгодовалый крупный рогатый скот, һыйыр малын, өс йәшлек булһа, туса, тиҙәр.
3. Быҙауламаған тана. □ Нетель. Ике ту-саны көтөу гә ебәрмәнек. Тусаларҙың баҡы-рыуы ишетелде.
4. Бер йәшлек үгеҙ. □ Годовалый бык. Тусаларым көтөуҙән ҡайтманы.
ТУСАБАЙ (Р.: хозяин, имеющий косяк лошадей; И.: owner having a herd of horses; T: bir sürü yılkı sahibi) и. диал.
Бер өйөр йылҡыһы булған хужа. □ Хозяин, имеющий косяк лошадей. Беҙҙең кур-ше — тусабай. Тусабай курше әлкәнән айғыр алып ҡайтҡан.
ТУҪНАҠ (туҫнағы) (Р.: туснак; И.: servant; T: hizmetçi) и. иҫк.
Байға хеҙмәт иткән кеше; ялсы, хеҙмәтсе.
□ Туснак; полураб. V [Ганайғол:] Мырҙағол туҫнағы ни ҙә, Либәшәу баярҙың сураһы ни? Икеһе бер сама. Ғ. Ибраһимов.
ТУҪТАҒАН и. диал. ҡар. туҫтаҡ 1, 2. ■ Ҡамғаҡ Дәуәй, хахылдап көлөп, уның [Йәуҙәттең атаһы] менән туҫтағанын сәкәштерергә һонолған. Й. Солтанов. Хужабикә ҡала ҡунаҡтарына яҡыныраҡ йәнә бер туҫтаған ит килтереп ултыртты. Ғ. Хисамов. Уңған икәнлеккә, йәнә иҫәнлеккә ку-тәрәйек әле туҫтағанды! Ш. Бикҡол.
ТУҪТАҠ (туҫтағы) (Р: небольшая чашка; И.: small bowl; T: tas) u.
1. Алдырҙан бәләкәйерәк йәйпәк һауыт.
□ Небольшая чашка, миска. Ағас туҫтаҡ. Туҫтаҡҡа ҡымыҙ ҡойоу. Бер туҫтаҡ он. М Әсәләре артынан туҫтаҡ тотоп бала-саға йугерә, һыйыр, хужабикәне кургәс, шатланып мөнрәп ҡуя. И. Абдуллин. Заһира Йә-нешкә бер туҫтаҡ тары ярмаһы тотторҙо.
3. Биишева. Ит киҫәктәрен ҡапҡылап, берәр туҫтаҡ ҡымыҙ эскәс, юлсыға хәл инеп ҡалғандай була. Ә. Чаныш. • Айран һорап килһәң, туҫтағыңды йәшермә. Әйтем.
2. Сәй эсеү өсөн сөм һәм йәйенке итеп эшләнгән һауыт. □ Чашка чайная. Туҫтаҡ менән сәй эсеу. Бер пар туҫтаҡ. Туҫтаҡҡа сәй яһау.
3. миф. Им-том, йолаларҙа ҡулланылған һауыт. □ Ритуальная чаша. Туйҙа туҫтаҡ эсереу йолаһы бар.
ТУҪТАҠ СОҠОРО (Р: чашка чайная; И.: teacup; T: fincan) и. диал.
Сынаяҡ өҫтө. □ Чашка чайная. Сәйҙе туҫтаҡ соҡорона яһау. Туҫтаҡ соҡорҙарын йыуып ҡуйыу.
ТУҪТАҠ ТАШЛАУ (Р: ритуал бросания миски; И.: casting a bowl; T: bir tür gelenek) и. этн.
Еләк күп булһын, һауыт тиҙерәк тулһын өсөн башҡарылған йола. □ Ритуал бросания миски (во время сбора первых ягод в целях пожелания обилия ягод и полноты посуды). Еләк уңһын өсөн туҫтаҡ ташлау йолаһын уткәреу. Ҡыҙҙар туҫтаҡ ташлау йолаһына йыйылғандар.
ТУҪТАҠ ТЕЛЕ (Р: заговор миски; И.: bowl һехе; T.: bir tür büyü) и. этн.
Һауыт тиҙерәк тулһын өсөн еләк йыйғанда әйтелгән теләк. □ Заговор миски, доел. Язык миски (применяется при сборе ягод). ■ Туҫтаҡ телен әйтәләр: «Туҫтаҡҡайым, тулып кил, тулып кит!» «Башҡорт мифологияһынан.
ТУҪТАҠ ТЫШЫ (Р: блюдце; И.: saucer; T.: fincan tabağı) и. диал.
Сынаяҡ аҫты. □ Блюдце. Сәй эҫе, туҫтаҡ тышына һалып эс. Туҫтаҡ тышына сәй ҡойоу.
ТУҪТАҠ ЭСЕҮ (Р: свадебный обряд; И.: ritual tea-party; T.: bir tür düğün geleneği) и. этн.
Ҡыҙ менән егетте өйләндерергә килешеү. □ Свадебный обряд (ритуальное чаепитие, проводимое в доме невесты после свадебного сговора молодых). Курше-тирәне туҫтаҡ эсергә саҡырыу. Туҫтаҡ эсеу уткәреу.
ТУҪЫРАЙЫУ (туҫырай-, туҫырая) ҡ. диал. ҡар. турһайыу. Туҫырайырға ғына тороу. Туҫырайып ҡарап ултырыу.
ТУТ I (Р: холодный воздух; И.: cool air; T.: serin hava) и.
1. Нәмәне сафландыра, ағарта торған һалҡын, еләҫ һауа. □ Холодный воздух. Йыуылған керҙе тутҡа элеу. Тутҡа ҡуйыу.
613