Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 620 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТҮБӘ
дельничать. ■ Һуғыштан кем файҙа итә? Әлбиттә, өйөндә бот кутәреп, тубәгә төкөрөп ятҡан байҙар файҙа итәләр. Д. Юлтый. Иген йыйып алынған, келәткә һалынған. Бынан ары ҡыш буйы тубәгә төкөрөп ятыуҙан башҡа эш юҡ. һ. Дәүләтшина. Түбәгә һуғыу бик ауыр хәлгә ҡуйыу. □ Поставить в неловкое положение. Түбә күккә (йәки түшәмгә) тейеү бик ҙур шатлыҡ кисереү, ныҡ ҡыуаныу. □ соотв. Быть на седьмом небе. М Зөлфирәнең тубәһе тушәм-гә тейгәндәй булды. К. Мәргән. Тубәләре куккә тейгән малайҙар, бөгөн ат ҡунала йыр ойошторабыҙ, йылға ярындағы таллыҡтан ҡоро-һары алып, ут яғабыҙ ҙа йырлашып ултырабыҙ, тинеләр. И. Ғиззәтуллин. Ләкин булды бер саҡ бәхетемдән тубәләрем куккә тейгәне. Ул көн миңә: «Иң бәхетле кеше Ерҙә мин ул!» — тине һөйгәнем. М. Кәрим. Түбәһе тишек 1) телде аңлай (яңылыш һөйләргә ярамағанлыҡты һиҙҙерергә тырышып әйтелгән кинәйә). □ О человеке, понимающем чужой язык. Ипләп, куршеңдең тубәһе тишек; 2) тиҙ төшөнөп (аңлап) алыусан кеше хаҡында ситләтеп әйтелә (йәшерен һөйләгәндә ҡулланыла). □ Сообразительный. Был баланың тубәһе тишек.
ТҮБӘ II (Р.: родовое подразделение; И.: tribal subdivision; T.: boy) и. этн.
1. Ырыу эсенә ингән вағыраҡ төркөм; ара. □ Родовое подразделение. Ырыу тубәгә буленгән. ■ Беҙ, иләстәр, Үҫәргән ырыуы Айыу тубәһенә (араһына) ҡарайбыҙ. Беҙҙең ырыу — иң ҙур башҡорт ырыуы, ә беҙҙең тубә (ара) иң боронғолорҙан һанала. «Ейәнсура таңдары», 12 июнь 2011.
2. Шул төркөм биләгән ер. □ Территория, занимаемая подразделением рода.
3. Мең ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени мин. Тубә аймағына ингән ауылдар. Тубәләрҙең шәжәрә байрамын уткәреу. Тубә егете.
ТҮБӘЗ (Р: тюбетейка; И.: tyubeteika-, T.: takke) и. диал.
Әбейҙәрҙең шәл, яулыҡ аҫтынан кейә торған һырыулы сөм түбәтәйе. □ Тюбетейка (глубокая стёганая, надеваемая старухами
под платок или шаль). Тубэз кейеу. Тубэз тегеу. Тубәзе килешеп тора.
ТҮБӘ ҠАПҠАСЫ (Р: черепная коробка; И.: cranial cover; T.: kafatası) и. диал.
Баш һөйәгенең көмбәҙләнеп түбәне ҡаплап торған өҫкө өлөшө. □ Черепная коробка. Тубә ҡапҡасына зыян килтереу. ■ [Тимеркәй] йығылды. Шрапнелдең бер ауыр суйын киҫәге уның тубә ҡапҡасын айырып алып киткән ине. Д. Юлтый.
ТҮБӘЛ (Р.: лошадь с белой звёздочкой на лбу; И.: horse with a white star; T.: akıtmalı at, kaşka) и. диал. ҡар. йондоҙ ҡашҡа.
Аттың маңлайындағы бәләкәй генә түңәрәк ҡашҡа һәм шундай ҡашҡалы ат. □ Лошадь с белой звёздочкой на лбу, звёздчатая лысина. Тубэлде егеу. Тубэл бейэ. ■ Беҙҙең яҡта тубәлдәр бик куп. Экспедиция материалдарынан.
ТҮБӘЛЕ (Р: холмистый; И.: undulating; T: tepeli) с.
Төрлө түбәләстән торған; убалы. □ Холмистый. Тубәле ер. Тубәле урындар.
ТҮБӘЛЕК I (түбәлеге) (Р: навес; И.: awning; T: sundurma) и. диал.
1. Бесән һалыр өсөн кәртә алдына эшләнгән япма, лапаҫ. □ Навес, сарай, лабаз. Тубәлеккә бесән һалыу. Тубәлектең ҡарын көрәу. Тубәлек эшләу. М Тубәлек аҫтында көйшәнеп ятҡан һыйырҙар, арҡаларына эҫе бәрелә башлағас, тороп, баҡырыша башланылар. Ж. Кейекбаев, һолтанбай, ҡояш сыҡмаҫ борон тороп, кәрәк-ярағын ҡарап алып сыҡты ла утын тубәлеге аҫтында урын йәтешләп ултырҙы һәм айыу яһауы әҙерләргә кереште. Н. Мусин. Хатипты йоҡо алманы. Тубәлеккә тушәлгән бесән уның аҫтында бер туҡтауһыҙ ҡыштырлап торҙо. Ф. Иҫәнғолов.
2. ҡар. түбә I, 4. Өйҙөң тубәлеген алыштырыу. М Яр буйына ваҡ-ваҡ ҡына аласыҡтар һалынғандар, уларҙың тубәлектәре ҡабыҡ менән ябылған, мал бикләй торған кәртәләр һутелмәгән, шул көйө бөтөн ултыралар. Ж. Кейекбаев.
ТҮБӘЛЕК II (түбәлеге) (Р: возвышенность; И.: height; elevation; T: tepe) и. диал. ҡар. ҡалҡыулыҡ.
620
дельничать. ■ Һуғыштан кем файҙа итә? Әлбиттә, өйөндә бот кутәреп, тубәгә төкөрөп ятҡан байҙар файҙа итәләр. Д. Юлтый. Иген йыйып алынған, келәткә һалынған. Бынан ары ҡыш буйы тубәгә төкөрөп ятыуҙан башҡа эш юҡ. һ. Дәүләтшина. Түбәгә һуғыу бик ауыр хәлгә ҡуйыу. □ Поставить в неловкое положение. Түбә күккә (йәки түшәмгә) тейеү бик ҙур шатлыҡ кисереү, ныҡ ҡыуаныу. □ соотв. Быть на седьмом небе. М Зөлфирәнең тубәһе тушәм-гә тейгәндәй булды. К. Мәргән. Тубәләре куккә тейгән малайҙар, бөгөн ат ҡунала йыр ойошторабыҙ, йылға ярындағы таллыҡтан ҡоро-һары алып, ут яғабыҙ ҙа йырлашып ултырабыҙ, тинеләр. И. Ғиззәтуллин. Ләкин булды бер саҡ бәхетемдән тубәләрем куккә тейгәне. Ул көн миңә: «Иң бәхетле кеше Ерҙә мин ул!» — тине һөйгәнем. М. Кәрим. Түбәһе тишек 1) телде аңлай (яңылыш һөйләргә ярамағанлыҡты һиҙҙерергә тырышып әйтелгән кинәйә). □ О человеке, понимающем чужой язык. Ипләп, куршеңдең тубәһе тишек; 2) тиҙ төшөнөп (аңлап) алыусан кеше хаҡында ситләтеп әйтелә (йәшерен һөйләгәндә ҡулланыла). □ Сообразительный. Был баланың тубәһе тишек.
ТҮБӘ II (Р.: родовое подразделение; И.: tribal subdivision; T.: boy) и. этн.
1. Ырыу эсенә ингән вағыраҡ төркөм; ара. □ Родовое подразделение. Ырыу тубәгә буленгән. ■ Беҙ, иләстәр, Үҫәргән ырыуы Айыу тубәһенә (араһына) ҡарайбыҙ. Беҙҙең ырыу — иң ҙур башҡорт ырыуы, ә беҙҙең тубә (ара) иң боронғолорҙан һанала. «Ейәнсура таңдары», 12 июнь 2011.
2. Шул төркөм биләгән ер. □ Территория, занимаемая подразделением рода.
3. Мең ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени мин. Тубә аймағына ингән ауылдар. Тубәләрҙең шәжәрә байрамын уткәреу. Тубә егете.
ТҮБӘЗ (Р: тюбетейка; И.: tyubeteika-, T.: takke) и. диал.
Әбейҙәрҙең шәл, яулыҡ аҫтынан кейә торған һырыулы сөм түбәтәйе. □ Тюбетейка (глубокая стёганая, надеваемая старухами
под платок или шаль). Тубэз кейеу. Тубэз тегеу. Тубәзе килешеп тора.
ТҮБӘ ҠАПҠАСЫ (Р: черепная коробка; И.: cranial cover; T.: kafatası) и. диал.
Баш һөйәгенең көмбәҙләнеп түбәне ҡаплап торған өҫкө өлөшө. □ Черепная коробка. Тубә ҡапҡасына зыян килтереу. ■ [Тимеркәй] йығылды. Шрапнелдең бер ауыр суйын киҫәге уның тубә ҡапҡасын айырып алып киткән ине. Д. Юлтый.
ТҮБӘЛ (Р.: лошадь с белой звёздочкой на лбу; И.: horse with a white star; T.: akıtmalı at, kaşka) и. диал. ҡар. йондоҙ ҡашҡа.
Аттың маңлайындағы бәләкәй генә түңәрәк ҡашҡа һәм шундай ҡашҡалы ат. □ Лошадь с белой звёздочкой на лбу, звёздчатая лысина. Тубэлде егеу. Тубэл бейэ. ■ Беҙҙең яҡта тубәлдәр бик куп. Экспедиция материалдарынан.
ТҮБӘЛЕ (Р: холмистый; И.: undulating; T: tepeli) с.
Төрлө түбәләстән торған; убалы. □ Холмистый. Тубәле ер. Тубәле урындар.
ТҮБӘЛЕК I (түбәлеге) (Р: навес; И.: awning; T: sundurma) и. диал.
1. Бесән һалыр өсөн кәртә алдына эшләнгән япма, лапаҫ. □ Навес, сарай, лабаз. Тубәлеккә бесән һалыу. Тубәлектең ҡарын көрәу. Тубәлек эшләу. М Тубәлек аҫтында көйшәнеп ятҡан һыйырҙар, арҡаларына эҫе бәрелә башлағас, тороп, баҡырыша башланылар. Ж. Кейекбаев, һолтанбай, ҡояш сыҡмаҫ борон тороп, кәрәк-ярағын ҡарап алып сыҡты ла утын тубәлеге аҫтында урын йәтешләп ултырҙы һәм айыу яһауы әҙерләргә кереште. Н. Мусин. Хатипты йоҡо алманы. Тубәлеккә тушәлгән бесән уның аҫтында бер туҡтауһыҙ ҡыштырлап торҙо. Ф. Иҫәнғолов.
2. ҡар. түбә I, 4. Өйҙөң тубәлеген алыштырыу. М Яр буйына ваҡ-ваҡ ҡына аласыҡтар һалынғандар, уларҙың тубәлектәре ҡабыҡ менән ябылған, мал бикләй торған кәртәләр һутелмәгән, шул көйө бөтөн ултыралар. Ж. Кейекбаев.
ТҮБӘЛЕК II (түбәлеге) (Р: возвышенность; И.: height; elevation; T: tepe) и. диал. ҡар. ҡалҡыулыҡ.
620