Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 621 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТҮБӘН
Тирә-йүндән бейегерәк булып торған ер. □ Возвышенность, возвышение. Тубәлеккә менеу. Тубәлеккә менеп, тирә-яҡты куҙәтеу. М Полковник Ғәлимйән Таған ҡыуаҡлыҡтар ышығындағы ҡалҡыулыҡтан ҡаршы яҡтың урманлы тубәлектәрен, аҡландарын, соҡор-саҡырҙарын биноклдән тикшереп сыҡты. Р. Байымов. Юлдан ситтә, тубәлектә һары офоҡ фонында һерәйеп торған ниндәйҙер өйҙөң ҡара шәуләһе куҙгә салынды. X. Ғиләжев. Тубәлектәр һәм ҡалҡыулыҡтар көндөҙгөгә ҡарағанда бейегәйгән һәм яҡынайған кеуек тойола. Ә. Вәли.
ТҮБӘЛЕК III (Р.: предназначенный, пригодный для кровли, крыши; И.: meant, fit for roofing; T.: tepelik) с.
Түбә өсөн, түбәгә тәғәйенләнгән. □ Предназначенный, пригодный для кровли, крыши. Бер тубәлек таҡта әҙерләу. Тубәлек материал. Бер тубәлек ҡалай алдырыу.
ТҮБӘЛӘМ (Р: доверху; И.: to the brim; T: ağzına kadar) с. диал. ҡар. мөлдөрәмә.
Ситенән артыла яҙғансы, түгелеп китерҙәй. □ Доверху, до краёв. Тубәләм итеп ҡойоу. Тубәләм тулы. Тубәләм һалыу.
Т ҮБӘ Л ӘНЕҮ (түбәлән-) ҡ. төш. ҡар. түбәләү I, 1, 2. страд, от түбәләү I, 1, 2. Тубәләнеп сығыу.
ТҮБӘЛӘС и. диал. ҡар. түмәләс. Тау бәләкәй генә тубәләс булып ҡалған. ■ Малайҙар, ҡыҙҙар парктың бер ситендәге махсус эшләнгән тубәләстән шыуып уйнай. 3. Биишева. Тәпәш кенә тубәләс тә ҡай саҡ аҡһыл болот менән ҡапланды. С. Әлибаев.
ТҮБӘЛӘТЕҮ (түбәләт-) ҡ. йөкм. ҡар. түбәләү I, 1,2. понуд. от түбәләү I, 1,2.
ТҮБӘЛӘҮ I (түбәлә-) (Р: бить, колотить по голове; И.: beat on the head; T.: tepelemek) ҡ.
1. Баш, түбәгә һуғып туҡмау. □ Бить, колотить по голове. Асыуынан малайын тубәләп алды.
2. Ныҡ итеп һуҡҡылау; туҡмау. □ Избивать, избить, бить. ■ Ике яҡҡа айырылған кешеләр бер-береһен тубәләргә тотондолар. И. Ғиззәтуллин.
3. кусм. Аяҡ аҫтында иҙеү. □ Подавлять, бить. ■ Йығылғанды тубәләу егетлек ту
гел. 3. Биишева. [Мотиғулла — Илдарға:] Йығылғанды тубәләргә һәләтлеһең икән, дуҫ була алмайһың һин, мырҙа. Яр. Вәлиев. • Йығылғанды ту бәләмә. Мәҡәл.
4. кусм. Һөжүм итеү, туҡмау. □ Громить. Дошманды тубәләу. ■ [Ишбулды — Юлия-ға:] Барып буржуйҙарҙы тубәләй һалып ҡайтабыҙ ҙа тиҙ генә курешәбеҙ. Һ. Дәүләтшина.
ТҮБӘЛӘҮ II (түбәлә-) (Р: двигаться над головой; И.: fly from eminence to eminence; T.: baş üstünde hareket etmek) ҡ.
Түбә (I, 2) буйлау. □ Двигаться над головой. ■ Туғай-туғай колхоз ерҙәренән турғай оса, тиҙәр, тубәләп. Халыҡ йырынан.
ТҮБӘЛӘШЕҮ (түбәләш-) ҡ. урт. ҡар. түбәләү I, 2. взаимн. от түбәләү I, 2. ■ [Егор — дуҫына:] Беҙ һинең менән тубәлә-шеп алһаҡ, куҙ төптәребеҙгә кумгәктәр ултыртырбыҙ ҙа шуның менән вәссәләм. Ә теге һуғышта башты өҙәләр. X. Мохтар.
ТҮБӘН I (Р: низкий; И.: low; T: aşağı) с.
1. Ниндәйҙер бер кимәлдән аҫтағы. □ Низкий, низкорасположенный, низкоопу-щенный. Тубән урын. Тубән ер. Ун градустан тубән. Билдән тубән. Урта көрлөктән тубән. ■ Колхоздың был баҫыуы төньяҡ-көнбайышҡа ҡарай ауыш, шаҡтай тубән урын ине. Ә. Вәли. Ерҙең тубән башында, ҡар ҡалын ятҡан урында, ҡоролоҡ йылдарҙа иген уңа торғайны. Б. Бикбай.
2. Һыуҙың, елдең һ. б. йүнәлгән яғындағы. □ Нижний. ■ Тубән ос ҡыҙы, һәр кистә килеп, әхирәттәре менән зыҡ ҡуптарып уйнай ине. М. Ғиләжев. [Сәғит] кукбуҙҙы юрғалатып, ҡыҙыл таҫмалы кукрәген кирә биреп, тубән яҡҡа утте. 3. Биишева. Ғила-жиҙарҙың куршеһе Хәнәфиҙе, юғары ос Әх-мәдиҙе, тубән урамдағы Ҡәйумдәрҙе, һалдаттарҙан һуҡтырып, Себергә оҙаттылар. А. Таһиров.
3. һаны, көсө, көсөргәнеше һ. б. йәһәтенән күп түгел, әҙ. □ Низкий, небольшой, незначительный. Тубән баҫым. ■ Малға етерлек аҙыҡ берәмеге әҙерләнгән, ҡуралар йылы, малсылар етерлек, ә ни өсөндөр һауым тубән, быҙауҙар улә, һимертеугә ҡуйған малдар кәрәкле көрлөктә тапшырылмай.
621
Тирә-йүндән бейегерәк булып торған ер. □ Возвышенность, возвышение. Тубәлеккә менеу. Тубәлеккә менеп, тирә-яҡты куҙәтеу. М Полковник Ғәлимйән Таған ҡыуаҡлыҡтар ышығындағы ҡалҡыулыҡтан ҡаршы яҡтың урманлы тубәлектәрен, аҡландарын, соҡор-саҡырҙарын биноклдән тикшереп сыҡты. Р. Байымов. Юлдан ситтә, тубәлектә һары офоҡ фонында һерәйеп торған ниндәйҙер өйҙөң ҡара шәуләһе куҙгә салынды. X. Ғиләжев. Тубәлектәр һәм ҡалҡыулыҡтар көндөҙгөгә ҡарағанда бейегәйгән һәм яҡынайған кеуек тойола. Ә. Вәли.
ТҮБӘЛЕК III (Р.: предназначенный, пригодный для кровли, крыши; И.: meant, fit for roofing; T.: tepelik) с.
Түбә өсөн, түбәгә тәғәйенләнгән. □ Предназначенный, пригодный для кровли, крыши. Бер тубәлек таҡта әҙерләу. Тубәлек материал. Бер тубәлек ҡалай алдырыу.
ТҮБӘЛӘМ (Р: доверху; И.: to the brim; T: ağzına kadar) с. диал. ҡар. мөлдөрәмә.
Ситенән артыла яҙғансы, түгелеп китерҙәй. □ Доверху, до краёв. Тубәләм итеп ҡойоу. Тубәләм тулы. Тубәләм һалыу.
Т ҮБӘ Л ӘНЕҮ (түбәлән-) ҡ. төш. ҡар. түбәләү I, 1, 2. страд, от түбәләү I, 1, 2. Тубәләнеп сығыу.
ТҮБӘЛӘС и. диал. ҡар. түмәләс. Тау бәләкәй генә тубәләс булып ҡалған. ■ Малайҙар, ҡыҙҙар парктың бер ситендәге махсус эшләнгән тубәләстән шыуып уйнай. 3. Биишева. Тәпәш кенә тубәләс тә ҡай саҡ аҡһыл болот менән ҡапланды. С. Әлибаев.
ТҮБӘЛӘТЕҮ (түбәләт-) ҡ. йөкм. ҡар. түбәләү I, 1,2. понуд. от түбәләү I, 1,2.
ТҮБӘЛӘҮ I (түбәлә-) (Р: бить, колотить по голове; И.: beat on the head; T.: tepelemek) ҡ.
1. Баш, түбәгә һуғып туҡмау. □ Бить, колотить по голове. Асыуынан малайын тубәләп алды.
2. Ныҡ итеп һуҡҡылау; туҡмау. □ Избивать, избить, бить. ■ Ике яҡҡа айырылған кешеләр бер-береһен тубәләргә тотондолар. И. Ғиззәтуллин.
3. кусм. Аяҡ аҫтында иҙеү. □ Подавлять, бить. ■ Йығылғанды тубәләу егетлек ту
гел. 3. Биишева. [Мотиғулла — Илдарға:] Йығылғанды тубәләргә һәләтлеһең икән, дуҫ була алмайһың һин, мырҙа. Яр. Вәлиев. • Йығылғанды ту бәләмә. Мәҡәл.
4. кусм. Һөжүм итеү, туҡмау. □ Громить. Дошманды тубәләу. ■ [Ишбулды — Юлия-ға:] Барып буржуйҙарҙы тубәләй һалып ҡайтабыҙ ҙа тиҙ генә курешәбеҙ. Һ. Дәүләтшина.
ТҮБӘЛӘҮ II (түбәлә-) (Р: двигаться над головой; И.: fly from eminence to eminence; T.: baş üstünde hareket etmek) ҡ.
Түбә (I, 2) буйлау. □ Двигаться над головой. ■ Туғай-туғай колхоз ерҙәренән турғай оса, тиҙәр, тубәләп. Халыҡ йырынан.
ТҮБӘЛӘШЕҮ (түбәләш-) ҡ. урт. ҡар. түбәләү I, 2. взаимн. от түбәләү I, 2. ■ [Егор — дуҫына:] Беҙ һинең менән тубәлә-шеп алһаҡ, куҙ төптәребеҙгә кумгәктәр ултыртырбыҙ ҙа шуның менән вәссәләм. Ә теге һуғышта башты өҙәләр. X. Мохтар.
ТҮБӘН I (Р: низкий; И.: low; T: aşağı) с.
1. Ниндәйҙер бер кимәлдән аҫтағы. □ Низкий, низкорасположенный, низкоопу-щенный. Тубән урын. Тубән ер. Ун градустан тубән. Билдән тубән. Урта көрлөктән тубән. ■ Колхоздың был баҫыуы төньяҡ-көнбайышҡа ҡарай ауыш, шаҡтай тубән урын ине. Ә. Вәли. Ерҙең тубән башында, ҡар ҡалын ятҡан урында, ҡоролоҡ йылдарҙа иген уңа торғайны. Б. Бикбай.
2. Һыуҙың, елдең һ. б. йүнәлгән яғындағы. □ Нижний. ■ Тубән ос ҡыҙы, һәр кистә килеп, әхирәттәре менән зыҡ ҡуптарып уйнай ине. М. Ғиләжев. [Сәғит] кукбуҙҙы юрғалатып, ҡыҙыл таҫмалы кукрәген кирә биреп, тубән яҡҡа утте. 3. Биишева. Ғила-жиҙарҙың куршеһе Хәнәфиҙе, юғары ос Әх-мәдиҙе, тубән урамдағы Ҡәйумдәрҙе, һалдаттарҙан һуҡтырып, Себергә оҙаттылар. А. Таһиров.
3. һаны, көсө, көсөргәнеше һ. б. йәһәтенән күп түгел, әҙ. □ Низкий, небольшой, незначительный. Тубән баҫым. ■ Малға етерлек аҙыҡ берәмеге әҙерләнгән, ҡуралар йылы, малсылар етерлек, ә ни өсөндөр һауым тубән, быҙауҙар улә, һимертеугә ҡуйған малдар кәрәкле көрлөктә тапшырылмай.
621