Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 630 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТҮГӘНӘК
ға тейәлгән суп-сарҙы урам осондағы тәрән соҡорға ташып тукте. Я. Хамматов. [Бабай — Сәлмәнгә:] Көлдө анау кәртә артына тук тә арбаңа картуф тейә. Әкиәттән.
4. Күпләп ағыҙыу (һыу, ямғыр, куҙ йәше, ҡан һ.б.). □ Лить, проливать (воду, слёзы, кровь и т.п). ■ Эштәр йунәлә төшкәс, был ауылдан йә уҙ ирке менән, йә ҡурҡыуҙан ситтә куҙ йәше тугеп йөрөусе куптәр тыуған яҡ матурлығын һағынып, уны тағы ла арттырмаҡ булып кире ҡайта башлаған, ти. Р. Байымов. Куҙҙәрен йәшереп, Ғәйнулла йәш тугә башланы. Яр. Вәлиев.
5. кусм. Мул итеп таратыу, һибеү, сәсеү (яҡтылыҡты, нурҙы һ. б.). □ Лить, источать (свет, лучи и т.п.). ■ Көн кискә ауышҡан булһа ла, ҡояш, йомарт нурҙарын һис ҡыҙғанмай, һаман ергә тугә ине әле. Ә. Вәли. Шаулап, осоноп, ярҙарҙан ярһып сығып, сәхрәләргә гөлдәр һибеп, куңелдәргә хис тугеп, яҙ килә ине. И. Абдуллин. Күктәге ай ваҡыты-ваҡыты менән болот артына инде лә кире сыҡты, Дим туғайында һандуғас моңон тукте. Ғ. Хисамов.
6. кусм. Күп итеп сарыф итеү, тотоноу. □ Тратить; израсходовать, растрачивать, транжирить. // Трата. ■ [Гәрәй] донъя көтөүгә теше-тырнағы менән йәбешеп ятҡан, бер тинен әрәмгә түкмәгән, утә һыҡмыр, йән һуйғыс бер кеше булмаһа, ул күптән ата малын ослап, ҡаҡ һикегә ҡалған булыр ине. Колхоз туйҙыра башлағансы байтаҡ көс тугәһе бар бит әле. Р. Ғабдрахманов. Бына шулай көс тугеп, хеҙмәттә ҡайнашып, борсолоуҙар, хафаланыуҙар, бәхәстәр менән тынғыһыҙ, ығы-зығылы тағы ла бер йыл утеп китте. Ғ. Лоҡманов. Ул [Ғәли], артыҡ көс түкмәйенсә, тиҙ-тиҙ картуф төптәрен ҡайырып ырғыта. Ф. Чанышева.
7. кусм. Кешегә һөйләп биреү, кеше менән уртаҡлашыу. □ Изливать. // Излияние (душевных переживаний). ■ Каты һулағандан һуң, Шаһиҙә ярым һаңғырау әбейгә уҙенең аһ-зарын тукте. Ғ. Хәйри. [Әхәт] комбайнды туҡтата ла: «Әхмәткирәй ағай, һиңә корреспондент алып килдем, тук эс сереңде», — ти. Р. Солтангәрәев. [Новиков]
ҡыҙған баш менән .. һуғыш тураһында башында ҡайнаған бөтә фекерен тугеп һалды. Д. Юлтый.
♦ Йөҙ {йәки бит) һыуын түгеү түбәнселек менән ниҙер һорау, оятсылыҡҡа төшөп үтенеү. □ Унижаться перед кем-л., униженно просить кого-л., терпеть унижение.
■ [Һәубән] ауыр эш эшләргә йәш булғас, өйҙән өйгә йөрөп, йөҙ һыуын тугеп, һоранып тамаҡланып көн кургән, ти. «Аҡбуҙат». Уҡытыусы булырлыҡ белем алғансы, купме йөҙ һыуын тукте, купме кәм-хур ителде был кескәй кеше! Ә. Бикчәнтәев. [Ихсанбай ашлыҡты] йәшерһә йәшерҙе, уның ҡарауы, ул яҙ орлоҡ һорап бит һыуын тугеп йөрөмәне. Т. Ғарипова. Ҡырып {йәки һепереп) түгеү тотош юҡ итеү. □ Уничтожать, избавляться.
■ Полктың ҡыҙылармеецтары, бер ниндәй тотҡарлыҡтарға ҡарамайынса, дошманын һепереп тукте һәм уны ҡасырға мәжбур итте. Ғ. Хисамов. Тир түгеү ныҡ тырышып, күп эшләү. □ Усердно работать, доел. Проливать пот. ■ [Илгизәр] көндөҙ уҙенең тиҫтерҙәре менән колхоз эшендә тир тугеп, кистәрен тальян моңдарына әурәп йөрөй торғас, йәйге каникул да утеп китте. Р. Байбулатов. Тир тугеп, кукрәк көсөн сарыфлап уҫтергән барлы-юҡлы ризыҡты нисек тә һаҡларға, бирмәҫкә аяуһыҙ өйөрмәгә! Ә. Хәкимов. һыу кеүек түгеү {йәки тотоноу) аҡсаны, малды әрәм-шәрәм итеү, туҙҙырыу. □ Тратить, транжирить. ■ [Хәкимов] уңманы малайҙарҙан... Аҡсаны һыу кеуек тук-теләр. Б. Бикбай.
ТҮГӘНӘК (түгәнәге) (Р: большой кроншнеп; И.: Eurasian curlew; T: bayağı kervan çulluğu) и. диал. ҡар. кәкресуҡыш көйөлдө.
Оҙон аяҡлы, оҙон кәкре нәҙек суҡышлы, һоро сыбар төҫлө ҡош. □ Большой кроншнеп (лат. Numenius arquata). Я Тугәнәктәр йылға-кул буйында йәшәй. Э. Ишбирҙин.
ТҮГӘРЕЛЕҮ (түгәрел-) ҡ. диал. ҡар. түңәрәкләнеү 2. ■ Урындыҡта тугәрелеп ултырып-тороп һурпа эскәс, Зөлхизә әбей тышта йомош тапҡан кеше булып сығып китте лә ҡабат әйләнеп инмәне. Н. Мусин.
630
ға тейәлгән суп-сарҙы урам осондағы тәрән соҡорға ташып тукте. Я. Хамматов. [Бабай — Сәлмәнгә:] Көлдө анау кәртә артына тук тә арбаңа картуф тейә. Әкиәттән.
4. Күпләп ағыҙыу (һыу, ямғыр, куҙ йәше, ҡан һ.б.). □ Лить, проливать (воду, слёзы, кровь и т.п). ■ Эштәр йунәлә төшкәс, был ауылдан йә уҙ ирке менән, йә ҡурҡыуҙан ситтә куҙ йәше тугеп йөрөусе куптәр тыуған яҡ матурлығын һағынып, уны тағы ла арттырмаҡ булып кире ҡайта башлаған, ти. Р. Байымов. Куҙҙәрен йәшереп, Ғәйнулла йәш тугә башланы. Яр. Вәлиев.
5. кусм. Мул итеп таратыу, һибеү, сәсеү (яҡтылыҡты, нурҙы һ. б.). □ Лить, источать (свет, лучи и т.п.). ■ Көн кискә ауышҡан булһа ла, ҡояш, йомарт нурҙарын һис ҡыҙғанмай, һаман ергә тугә ине әле. Ә. Вәли. Шаулап, осоноп, ярҙарҙан ярһып сығып, сәхрәләргә гөлдәр һибеп, куңелдәргә хис тугеп, яҙ килә ине. И. Абдуллин. Күктәге ай ваҡыты-ваҡыты менән болот артына инде лә кире сыҡты, Дим туғайында һандуғас моңон тукте. Ғ. Хисамов.
6. кусм. Күп итеп сарыф итеү, тотоноу. □ Тратить; израсходовать, растрачивать, транжирить. // Трата. ■ [Гәрәй] донъя көтөүгә теше-тырнағы менән йәбешеп ятҡан, бер тинен әрәмгә түкмәгән, утә һыҡмыр, йән һуйғыс бер кеше булмаһа, ул күптән ата малын ослап, ҡаҡ һикегә ҡалған булыр ине. Колхоз туйҙыра башлағансы байтаҡ көс тугәһе бар бит әле. Р. Ғабдрахманов. Бына шулай көс тугеп, хеҙмәттә ҡайнашып, борсолоуҙар, хафаланыуҙар, бәхәстәр менән тынғыһыҙ, ығы-зығылы тағы ла бер йыл утеп китте. Ғ. Лоҡманов. Ул [Ғәли], артыҡ көс түкмәйенсә, тиҙ-тиҙ картуф төптәрен ҡайырып ырғыта. Ф. Чанышева.
7. кусм. Кешегә һөйләп биреү, кеше менән уртаҡлашыу. □ Изливать. // Излияние (душевных переживаний). ■ Каты һулағандан һуң, Шаһиҙә ярым һаңғырау әбейгә уҙенең аһ-зарын тукте. Ғ. Хәйри. [Әхәт] комбайнды туҡтата ла: «Әхмәткирәй ағай, һиңә корреспондент алып килдем, тук эс сереңде», — ти. Р. Солтангәрәев. [Новиков]
ҡыҙған баш менән .. һуғыш тураһында башында ҡайнаған бөтә фекерен тугеп һалды. Д. Юлтый.
♦ Йөҙ {йәки бит) һыуын түгеү түбәнселек менән ниҙер һорау, оятсылыҡҡа төшөп үтенеү. □ Унижаться перед кем-л., униженно просить кого-л., терпеть унижение.
■ [Һәубән] ауыр эш эшләргә йәш булғас, өйҙән өйгә йөрөп, йөҙ һыуын тугеп, һоранып тамаҡланып көн кургән, ти. «Аҡбуҙат». Уҡытыусы булырлыҡ белем алғансы, купме йөҙ һыуын тукте, купме кәм-хур ителде был кескәй кеше! Ә. Бикчәнтәев. [Ихсанбай ашлыҡты] йәшерһә йәшерҙе, уның ҡарауы, ул яҙ орлоҡ һорап бит һыуын тугеп йөрөмәне. Т. Ғарипова. Ҡырып {йәки һепереп) түгеү тотош юҡ итеү. □ Уничтожать, избавляться.
■ Полктың ҡыҙылармеецтары, бер ниндәй тотҡарлыҡтарға ҡарамайынса, дошманын һепереп тукте һәм уны ҡасырға мәжбур итте. Ғ. Хисамов. Тир түгеү ныҡ тырышып, күп эшләү. □ Усердно работать, доел. Проливать пот. ■ [Илгизәр] көндөҙ уҙенең тиҫтерҙәре менән колхоз эшендә тир тугеп, кистәрен тальян моңдарына әурәп йөрөй торғас, йәйге каникул да утеп китте. Р. Байбулатов. Тир тугеп, кукрәк көсөн сарыфлап уҫтергән барлы-юҡлы ризыҡты нисек тә һаҡларға, бирмәҫкә аяуһыҙ өйөрмәгә! Ә. Хәкимов. һыу кеүек түгеү {йәки тотоноу) аҡсаны, малды әрәм-шәрәм итеү, туҙҙырыу. □ Тратить, транжирить. ■ [Хәкимов] уңманы малайҙарҙан... Аҡсаны һыу кеуек тук-теләр. Б. Бикбай.
ТҮГӘНӘК (түгәнәге) (Р: большой кроншнеп; И.: Eurasian curlew; T: bayağı kervan çulluğu) и. диал. ҡар. кәкресуҡыш көйөлдө.
Оҙон аяҡлы, оҙон кәкре нәҙек суҡышлы, һоро сыбар төҫлө ҡош. □ Большой кроншнеп (лат. Numenius arquata). Я Тугәнәктәр йылға-кул буйында йәшәй. Э. Ишбирҙин.
ТҮГӘРЕЛЕҮ (түгәрел-) ҡ. диал. ҡар. түңәрәкләнеү 2. ■ Урындыҡта тугәрелеп ултырып-тороп һурпа эскәс, Зөлхизә әбей тышта йомош тапҡан кеше булып сығып китте лә ҡабат әйләнеп инмәне. Н. Мусин.
630