Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 635 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТҮЛЛӘНЕҮ
капитал. ■ Ауылдың бер нисә ярлыһы .. яңыға етерлек тул йыйып ҡалды. И. На-сыри.
5. миф. Мифлаштырылған ырыу-нәҫел мәңгелеген тәьмин итеүсе символ. □ Плод.
ТҮЛII [фр. tole] (Р.: толь; И.: roofing paper; T.: bitümlü karton) и.
Ҡатырғаны махсус составҡа манып эшләгән ябыу материалы. □ Толь. / Толевый. Тул менән ябылған ҡыйыҡ. М Тубәһе тул менән кәпләнгән япма аҫтында йоҡа таҡталарҙан оҙонса өҫтәл әтмәләнгән. С. Шәрипов.
ТҮЛ АЛЫУ (Р: обычай получения потомства, семени от батыров, хороших коней; И.: kind of ancient fertility rite; T: döl almak) и. этн.
Батырҙарҙан, яҡшы аттарҙан тоҡом алыу йолаһы. □ Обычай получения потомства, семени от батыров, хороших коней. Тул алыу йолаһын башҡарыу.
ТҮЛДӘҮ (түлдә-) (Р: плодиться; И.: multiply; T: döllemek) ҡ. диал.
Үрсеү (инә малға ҡарата). □ Плодиться, размножаться (о самках животных). Кәзәләр тиҙ тулдәй. Кош-ҡорт тулдәне.
ТҮЛ ЙЫЙЫУ (түл йый-, түл йыя) (Р: нагулять жир; И.: store fat; T: döllemeye hazır hale gelmek) ҡ.
1. Аталанырға әҙер булыу. □ Нагулять жир; стать готовым к оплодотворению (о скоте). М Хәҙергә иһә малыңды ошо сайран киңлектәргә таратып ебәр ҙә, туйып тул йыйғансы, рәхәтләндереп утлат. Ә. Хәкимов.
2. Нимәлер туплау, йыйыу. □ Запасать, накапливать что-л. В Урта хәлле тигәне лә шулай: бер төрлөләре тул йыйып алды, икенсе берәуҙәре ярлыға ҡалды. С. Поварисов.
ТҮЛ ЙӘЙЕҮ (түл йәй-) (Р: размножаться; И.: proliferate; T.: üremek) ҡ.
Тыуыу, донъяға яралыу менән һан яғынан артыу, ишәйеү, үрсеү. □ Размножаться, плодиться, появляться в большом количестве. В Буйындағы сабыйҙар тыумаһа, ырыуы ҡороясаҡ, һыуһауҙан бәлйерәгән ырыуҙаштары тул йәйер әмәлдән уҙғандар. Т. Ғәниева, [һайыҫҡан:] Әжәлдән ҡурҡыр
йән булһа, ҡотолорға юл эҙләр; тул йәйергә уйлаһа, илде гиҙеп, яй эҙләр. «Урал батыр».
ТҮЛКӘ АТАЙ (Р: мифический персонаж; И.: mythical character; T.: bir mitoloji kahraman) и. миф.
(баш хәреф менән) Ҡот ҡайтарыу йолаһында телгә алынған мифик персонаж. □ Мифический персонаж; покровитель, первопредок, упоминаемый в заговорах, направленных на возвращение души, жизненной силы. В Корҡот атай, ҡотоң бир, Тулкә атай, ҡотоң бир. Халыҡ ижадынан.
ТҮЛЛЕ (Р: яйценоский; И.: fertilized; T: döllü) с.
1. Йомортҡа яралғыһы, түле булған. □ Яйценоский. Тулле тауыҡ.
2. Тоҡом, үрсем килтереүгә һәләтле; үрсемле, тоҡомло. □ Способный давать потомство. ■ [Шәрғиә:] Айыр мине, Бикмырҙа, һиңә туп-туп бала табыр тулле бисә кәрәк. Ә. Хәкимов. Оло-йәш ҡатындары ла тулле булды — тупылдатып ул-ҡыҙ табып торҙо. Ғ. Хөсәйенов.
ТҮЛЛЕК (түллеге) (Р: семяприёмник; И.: semen receptacle; T: yumurtalık) и.
Түл ярала торған инәлек төйөнө. □ Семяприёмник, яйцеклетка, яичник. ■ Малсылыҡҡа бәйле йолалар башлыса ҡот, тул-лек төшөнсәһе менән бәйле. Ә. Сөләймәнов.
ТҮЛЛӘНГӘН ЕР (Р: оплодотворённое поле; И.: sown field; T: ekili tarla) и. миф.
Яҙ көнө орлоҡ сәселгән ер (мифологияла ер ҡатын-ҡыҙ образы менән символлаш-тырыла). □ Оплодотворённое поле (в мифологии земля имеет женскую символику. По представлениям башкир, весной происходит оплодотворение земли). В Сәселгән ер — туллэнгэн ер. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТҮЛЛӘНЕҮ (түллән-) (Р: плодиться; И.: prolifirate; multiplay; T: döllenmek) ҡ.
1. Түлле (2) булыу; түллегә әйләнеү; үрсеү. □ Плодиться. В Һарайҙар кәрәк буласаҡ тулләнер мал-тыуарға. С. Кулибай. Бар йән эйәһе тәбиғәттең уҙендәй йәшәреп, тулләнеп, гуйә, бары кинәнеп йәшәуен, тул йыйыуын белә ине. Ғ. Хөсәйенов.
2. Ауырға ҡалыу. □ Забеременеть. В Боронғо кешеләр орлоҡ сәсеуҙе ерҙең туллә-
635
капитал. ■ Ауылдың бер нисә ярлыһы .. яңыға етерлек тул йыйып ҡалды. И. На-сыри.
5. миф. Мифлаштырылған ырыу-нәҫел мәңгелеген тәьмин итеүсе символ. □ Плод.
ТҮЛII [фр. tole] (Р.: толь; И.: roofing paper; T.: bitümlü karton) и.
Ҡатырғаны махсус составҡа манып эшләгән ябыу материалы. □ Толь. / Толевый. Тул менән ябылған ҡыйыҡ. М Тубәһе тул менән кәпләнгән япма аҫтында йоҡа таҡталарҙан оҙонса өҫтәл әтмәләнгән. С. Шәрипов.
ТҮЛ АЛЫУ (Р: обычай получения потомства, семени от батыров, хороших коней; И.: kind of ancient fertility rite; T: döl almak) и. этн.
Батырҙарҙан, яҡшы аттарҙан тоҡом алыу йолаһы. □ Обычай получения потомства, семени от батыров, хороших коней. Тул алыу йолаһын башҡарыу.
ТҮЛДӘҮ (түлдә-) (Р: плодиться; И.: multiply; T: döllemek) ҡ. диал.
Үрсеү (инә малға ҡарата). □ Плодиться, размножаться (о самках животных). Кәзәләр тиҙ тулдәй. Кош-ҡорт тулдәне.
ТҮЛ ЙЫЙЫУ (түл йый-, түл йыя) (Р: нагулять жир; И.: store fat; T: döllemeye hazır hale gelmek) ҡ.
1. Аталанырға әҙер булыу. □ Нагулять жир; стать готовым к оплодотворению (о скоте). М Хәҙергә иһә малыңды ошо сайран киңлектәргә таратып ебәр ҙә, туйып тул йыйғансы, рәхәтләндереп утлат. Ә. Хәкимов.
2. Нимәлер туплау, йыйыу. □ Запасать, накапливать что-л. В Урта хәлле тигәне лә шулай: бер төрлөләре тул йыйып алды, икенсе берәуҙәре ярлыға ҡалды. С. Поварисов.
ТҮЛ ЙӘЙЕҮ (түл йәй-) (Р: размножаться; И.: proliferate; T.: üremek) ҡ.
Тыуыу, донъяға яралыу менән һан яғынан артыу, ишәйеү, үрсеү. □ Размножаться, плодиться, появляться в большом количестве. В Буйындағы сабыйҙар тыумаһа, ырыуы ҡороясаҡ, һыуһауҙан бәлйерәгән ырыуҙаштары тул йәйер әмәлдән уҙғандар. Т. Ғәниева, [һайыҫҡан:] Әжәлдән ҡурҡыр
йән булһа, ҡотолорға юл эҙләр; тул йәйергә уйлаһа, илде гиҙеп, яй эҙләр. «Урал батыр».
ТҮЛКӘ АТАЙ (Р: мифический персонаж; И.: mythical character; T.: bir mitoloji kahraman) и. миф.
(баш хәреф менән) Ҡот ҡайтарыу йолаһында телгә алынған мифик персонаж. □ Мифический персонаж; покровитель, первопредок, упоминаемый в заговорах, направленных на возвращение души, жизненной силы. В Корҡот атай, ҡотоң бир, Тулкә атай, ҡотоң бир. Халыҡ ижадынан.
ТҮЛЛЕ (Р: яйценоский; И.: fertilized; T: döllü) с.
1. Йомортҡа яралғыһы, түле булған. □ Яйценоский. Тулле тауыҡ.
2. Тоҡом, үрсем килтереүгә һәләтле; үрсемле, тоҡомло. □ Способный давать потомство. ■ [Шәрғиә:] Айыр мине, Бикмырҙа, һиңә туп-туп бала табыр тулле бисә кәрәк. Ә. Хәкимов. Оло-йәш ҡатындары ла тулле булды — тупылдатып ул-ҡыҙ табып торҙо. Ғ. Хөсәйенов.
ТҮЛЛЕК (түллеге) (Р: семяприёмник; И.: semen receptacle; T: yumurtalık) и.
Түл ярала торған инәлек төйөнө. □ Семяприёмник, яйцеклетка, яичник. ■ Малсылыҡҡа бәйле йолалар башлыса ҡот, тул-лек төшөнсәһе менән бәйле. Ә. Сөләймәнов.
ТҮЛЛӘНГӘН ЕР (Р: оплодотворённое поле; И.: sown field; T: ekili tarla) и. миф.
Яҙ көнө орлоҡ сәселгән ер (мифологияла ер ҡатын-ҡыҙ образы менән символлаш-тырыла). □ Оплодотворённое поле (в мифологии земля имеет женскую символику. По представлениям башкир, весной происходит оплодотворение земли). В Сәселгән ер — туллэнгэн ер. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТҮЛЛӘНЕҮ (түллән-) (Р: плодиться; И.: prolifirate; multiplay; T: döllenmek) ҡ.
1. Түлле (2) булыу; түллегә әйләнеү; үрсеү. □ Плодиться. В Һарайҙар кәрәк буласаҡ тулләнер мал-тыуарға. С. Кулибай. Бар йән эйәһе тәбиғәттең уҙендәй йәшәреп, тулләнеп, гуйә, бары кинәнеп йәшәуен, тул йыйыуын белә ине. Ғ. Хөсәйенов.
2. Ауырға ҡалыу. □ Забеременеть. В Боронғо кешеләр орлоҡ сәсеуҙе ерҙең туллә-
635