Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 645 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТҮПӘГҮҘ
Түңәрәк япраҡлы, һиҙәп орлоҡло күп йыллыҡ һары сәскәле үлән. □ Кошачья лапка (лат. Antennaha dioicd). Туңәрәкпаш тапанды ерҙә уҫә.
ТҮҢӘРӘК ҺЫҘЫУ (Р.: вид магической защиты; И.: sort of magical spell; T.: büyüden korunma yöntemi) и. миф.
Ҡара көстәрҙән, ауырыуҙан һаҡланыу ысулы. □ Ритуальное очерчивание в целях защиты от нечистой силы и болезней. М Ҡырҙа йоҡлағанда, ен-шайтан килмәһен тип, туңәрәк һыҙып яталар. «Башҡорт мифологияһынан.
ТҮҢӘРӘК ҺЫН (Р: круглая скульптура; И.: sculpture of round forms; T.: yuvarlak heykel) и.
Бөтә яҡлап әйләндереп ҡарағанда ла аңлайышлы, йәтеш итеп әүәләп эшләнгән һынлы сәнғәт төрө. □ Круглая скульптура. Туңәрәк һын сәнғәтенә өйрәнеу.
ТҮҢӘРӘЛӘТЕҮ (түңәрәләт-) ҡ. диал. ҡар. түңәрәкләү 1, 2. Балсыҡты туңәрәлә-теу. Туңәрәләтеп яһау. Туңәрәләтеп өйөу.
ТҮҢӘРӘТЕҮ (түңәрәт-) ҡ.
1. ҡар. түңәрәкләү 1, 2. ■ Бынан бер нисә йылдар элек, бер төндө, ошо Кузьмин утарының әйләнәһен туңәрәтеп, әллә нисә урындан ут ялҡындары кутәрелде. Һ. Дәүләтшина. Нәфисә ғаиләһен туңәрәтеп ултыртырға ла Фәриҙәнән килгән хатты уҡып ишеттерергә, ауылға ҡайтыу хаҡында һөйләшергә уйланы. Ш. Янбаев. Уның [Ка-миләнең] йылтыр ҡара сәстәре, маңлайында өлпөй ҡалдырып, туңәрәтеп ҡырҡылған.
3. Биишева.
2. Уратып әйләндереү; уратыу. □ Делать круги. ■ Һарайғыр ишек алдын туңәрәтеп юртып өйөрөлдө лә, өҫтөндәге һынды борсомай, һелкетмәй генә, башын текә тотоп, юртып сығып китте. Т. Ғарипова. Беҙҙең дә генә кулдең буйҡайында туңәрәтеп һайрай буҙ турғай. Халыҡ йырынан.
3. диал. ҡар. тәгәрәтеү 1. Тәгәрмәс ту-ңәрәтеу.
ТҮҢӘРӘҮ (түңәрә-) (Р: делать круги; И.: circle; T.: dönmek) ҡ. hup.
1. Уратып әйләнеү; урау. □ Делать круги; кружить, а Һайыҫҡан ситкә китте лә,
туңәрәп, тағы ла ғауғалыраҡ шыҡырлай, кәйелеп оса башланы. С. Кулибай. Ҙур бер ағас өҫтөндә Сәмреғош туңәрәп осоп йөрөй, уҙе илаған кеуек итеп сыйылдай икән. Әкиәттән.
2. Уратыу. □ Окружать. ■ Туңәрәк тә икән кулегеҙ, кул туңәрәп ята илегеҙ. Халыҡ йырынан.
ТҮП (Р: спокойный; И.: quiet; T.: sakin) с. диал. ҡар. баҫалҡы 1.
Тыныс, һалҡын тәбиғәтле. □ Спокойный, уравновешенный; сдержанный. Туп кеше.
ТҮПРӘ I и. диал. ҡар. төпрә 2. Ш Быйыл предприятие тарафынан 127 мең тоннанан ашыу көнбағыш эшкәртелеп, май, тупрә әҙерләнгән. «Йәшлек», 15 ноябрь 2013.
ТҮПРӘ II (Р: дрожжи; И.: yeast, leaven; T.: maya) и. диал. ҡар. сүпрә.
Ҡамыр, бал һ.б. ҡабарта, әсетә торған әсетке. □ Дрожжи. М Икмәк тупрә менән купереп асый. Экспедиция материалдарынан.
ТҮП-ТҮҢӘРӘК (Р: совершенно круглый; И.: very round; T: yusyumru) с. артыҡл. дәр. ҡар. түңәрәк II. превосх. степ, от түңәрәк IL
Тулыһынса, тотошлайы менән түңәрәк. □ Совершенно круглый. ■ Ҡамыштай һомғол кәуҙәле, туп-туңәрәк йөҙлө, оҙон ҡара сәстәрен елкәһендә туп һымаҡ урап йөрөткән был һылыу ҡыҙыҡай — Рифат-тың апаһы, ләкин, ике-өс йәшкә оло булһа ла, улар тиҫтерҙәр кеуек куренә. Р. Байбулатов. Емеш Бибекәй әбейҙең ҡолға кеуек оҙон кәуҙәһенә, кук тамырҙары ҡалҡып сыҡҡан арыҡ ҡулдарына, туп-туңәрәк йәшел куҙҙәренә, тәу кургән кеуек итеп, ентекләп ҡарап сыҡты. 3. Биишева. Туп-туңәрәк куҙҙәрен уҡытыусыһынан алмай әсирләнеп тыңлап торған Мотаһар Мәхмуттә ниндәйҙер өмөт уятты. М. Кәрим.
ТҮПӘ и. диал. ҡар. түбә 1,1. Тупәгә һуғыу. Тупәһендә сәсе юҡ.
ТҮПӘГҮҘ (Р: циклоп; И.: Cyclops; Т: tepegöz) и.
1. миф. Маңлайында бер күҙе булған яуыз мифик зат. □ Циклоп (мифический персонаж башкирской мифологии, злой дух, имею-
645
Түңәрәк япраҡлы, һиҙәп орлоҡло күп йыллыҡ һары сәскәле үлән. □ Кошачья лапка (лат. Antennaha dioicd). Туңәрәкпаш тапанды ерҙә уҫә.
ТҮҢӘРӘК ҺЫҘЫУ (Р.: вид магической защиты; И.: sort of magical spell; T.: büyüden korunma yöntemi) и. миф.
Ҡара көстәрҙән, ауырыуҙан һаҡланыу ысулы. □ Ритуальное очерчивание в целях защиты от нечистой силы и болезней. М Ҡырҙа йоҡлағанда, ен-шайтан килмәһен тип, туңәрәк һыҙып яталар. «Башҡорт мифологияһынан.
ТҮҢӘРӘК ҺЫН (Р: круглая скульптура; И.: sculpture of round forms; T.: yuvarlak heykel) и.
Бөтә яҡлап әйләндереп ҡарағанда ла аңлайышлы, йәтеш итеп әүәләп эшләнгән һынлы сәнғәт төрө. □ Круглая скульптура. Туңәрәк һын сәнғәтенә өйрәнеу.
ТҮҢӘРӘЛӘТЕҮ (түңәрәләт-) ҡ. диал. ҡар. түңәрәкләү 1, 2. Балсыҡты туңәрәлә-теу. Туңәрәләтеп яһау. Туңәрәләтеп өйөу.
ТҮҢӘРӘТЕҮ (түңәрәт-) ҡ.
1. ҡар. түңәрәкләү 1, 2. ■ Бынан бер нисә йылдар элек, бер төндө, ошо Кузьмин утарының әйләнәһен туңәрәтеп, әллә нисә урындан ут ялҡындары кутәрелде. Һ. Дәүләтшина. Нәфисә ғаиләһен туңәрәтеп ултыртырға ла Фәриҙәнән килгән хатты уҡып ишеттерергә, ауылға ҡайтыу хаҡында һөйләшергә уйланы. Ш. Янбаев. Уның [Ка-миләнең] йылтыр ҡара сәстәре, маңлайында өлпөй ҡалдырып, туңәрәтеп ҡырҡылған.
3. Биишева.
2. Уратып әйләндереү; уратыу. □ Делать круги. ■ Һарайғыр ишек алдын туңәрәтеп юртып өйөрөлдө лә, өҫтөндәге һынды борсомай, һелкетмәй генә, башын текә тотоп, юртып сығып китте. Т. Ғарипова. Беҙҙең дә генә кулдең буйҡайында туңәрәтеп һайрай буҙ турғай. Халыҡ йырынан.
3. диал. ҡар. тәгәрәтеү 1. Тәгәрмәс ту-ңәрәтеу.
ТҮҢӘРӘҮ (түңәрә-) (Р: делать круги; И.: circle; T.: dönmek) ҡ. hup.
1. Уратып әйләнеү; урау. □ Делать круги; кружить, а Һайыҫҡан ситкә китте лә,
туңәрәп, тағы ла ғауғалыраҡ шыҡырлай, кәйелеп оса башланы. С. Кулибай. Ҙур бер ағас өҫтөндә Сәмреғош туңәрәп осоп йөрөй, уҙе илаған кеуек итеп сыйылдай икән. Әкиәттән.
2. Уратыу. □ Окружать. ■ Туңәрәк тә икән кулегеҙ, кул туңәрәп ята илегеҙ. Халыҡ йырынан.
ТҮП (Р: спокойный; И.: quiet; T.: sakin) с. диал. ҡар. баҫалҡы 1.
Тыныс, һалҡын тәбиғәтле. □ Спокойный, уравновешенный; сдержанный. Туп кеше.
ТҮПРӘ I и. диал. ҡар. төпрә 2. Ш Быйыл предприятие тарафынан 127 мең тоннанан ашыу көнбағыш эшкәртелеп, май, тупрә әҙерләнгән. «Йәшлек», 15 ноябрь 2013.
ТҮПРӘ II (Р: дрожжи; И.: yeast, leaven; T.: maya) и. диал. ҡар. сүпрә.
Ҡамыр, бал һ.б. ҡабарта, әсетә торған әсетке. □ Дрожжи. М Икмәк тупрә менән купереп асый. Экспедиция материалдарынан.
ТҮП-ТҮҢӘРӘК (Р: совершенно круглый; И.: very round; T: yusyumru) с. артыҡл. дәр. ҡар. түңәрәк II. превосх. степ, от түңәрәк IL
Тулыһынса, тотошлайы менән түңәрәк. □ Совершенно круглый. ■ Ҡамыштай һомғол кәуҙәле, туп-туңәрәк йөҙлө, оҙон ҡара сәстәрен елкәһендә туп һымаҡ урап йөрөткән был һылыу ҡыҙыҡай — Рифат-тың апаһы, ләкин, ике-өс йәшкә оло булһа ла, улар тиҫтерҙәр кеуек куренә. Р. Байбулатов. Емеш Бибекәй әбейҙең ҡолға кеуек оҙон кәуҙәһенә, кук тамырҙары ҡалҡып сыҡҡан арыҡ ҡулдарына, туп-туңәрәк йәшел куҙҙәренә, тәу кургән кеуек итеп, ентекләп ҡарап сыҡты. 3. Биишева. Туп-туңәрәк куҙҙәрен уҡытыусыһынан алмай әсирләнеп тыңлап торған Мотаһар Мәхмуттә ниндәйҙер өмөт уятты. М. Кәрим.
ТҮПӘ и. диал. ҡар. түбә 1,1. Тупәгә һуғыу. Тупәһендә сәсе юҡ.
ТҮПӘГҮҘ (Р: циклоп; И.: Cyclops; Т: tepegöz) и.
1. миф. Маңлайында бер күҙе булған яуыз мифик зат. □ Циклоп (мифический персонаж башкирской мифологии, злой дух, имею-
645