Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 652 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТҮШ ИТЕ
4. этн. Туйҙа әбейҙәргә, ҡатындарға таратыла торған кейем (һаҡлау, ҡурсалау көсөнә эйә). □ Нагрудник (раздаваемый на свадьбах женщинам). ■ Ҡәйнә кеше ҡарсыҡтарға килен куренеше тип тушелдерек тарата. Халык ижадынан.
ТҮШ ИТЕ (Р.: грудинка; И.: brisket; T: kesilmiş hayvanın göğüs kısmı) u.
Малдың, ҡош-ҡорттоң түш өлөшөндәге ите. □ Грудинка, грудка. Аттың туш ите. Ҡаҙҙың туш ите. ■ Ирҙәргә өлөшкә тауыҡ боттары, туш ите ҡуйылды. Р. Низамов.
♦ Түҙгән түш ите ашаған (йәки ейгән) сабыр булырға өндәү. □ соотв. Терпеливого Бог наградит.
ТҮШКЕ и. диал. ҡар. түш II. Тушке менән салғы уткерләу. ■ Ә улар [ҡатындар] яурындарына салғы һалып, кире әйләнеп килгәндә, Тимерйән ҡарт та, өйөнә ҡайта һалып, тушке менән сукешен алып килергә өлгөргәйне. Ғ. Ибраһимов.
ТҮШКЕ ҺӨЙӘК (һөйәге) (Р.: стремечко; И.: stapes; T: üzengi kemiği) и.
Урта ҡолаҡтағы бер бәләкәй һөйәк. □ Стремечко (косточка в среднем ухе). Тушке һөйәк ауыртып тора.
ТҮШКӘ I (Р: туша; И.: carcass; T.: yüzülmüş hayvan gövdesi) u.
Һуйып, тотошлай ҡуйылған мал. □ Туша, тушка (мясная). М Шэуэли .. еңгәһенә бер тушкә һарыҡ ите, бер тоҡ он килтерергә вәғәҙә итте. Б. Бикбай. Гөлйөҙөмгә дурт һарыҡ тушкәһен, ботарлап, биш ҡаҙанға бу-леп һалып бешерергә ҡуштылар. Һ. Дәүләтшина. Һыбайлы егеттәр, асыҡ яландағы тәкә тушкәһен беренсе булып эләктерергә ашҡынып, алға ынтылды. Я. Хамматов.
ТҮШКӘ II и. диал. ҡар. түш II. Тушкә һатып алыу.
ТҮШ ҠЫРЛАСЫ (Р: киль; И.: fin; Т: omurga) и. биол.
Бөтә осар ҡоштарҙа түш һөйәгенең ҡырлығы. □ Киль. Ҡоштарҙың туш ҡырласын тикшереу. Туш ҡырласы төҙөлөшө.
ТҮШ ҠЫҪМАҺЫ и. диал. ҡурылдай астмаһы. Туш ҡыҫмаһын дауалау. Туш ҡыҫмаһы йонсота. Туш ҡыҫмаһынан дарыу.
ТҮШЛЕ (Р: с грудью; И.: -breastod; Т.: göğüslü) с.
Түштең (I, 1) сифатын, төҫөн билдәләгән. □ С грудью; с грудкой. ■ Эре-эре баҫып, ҡаршы ҡапҡанан ҡыҙыл ҡанатлы, ҡара тушле ҙур бер әтәс урамға сыҡты ла, ситән башына ла менеп тормай, «ҡо-ғо-ғу-у-у-ҡ!» тип ҡарлығып ҡысҡырып ебәрҙе. 3. Биишева. Ҡыйыҡ баштарында аҡ тушле ҡарабаш турғайҙар сырҡ-сырҡ киләләр. С. Агиш. Йәшел башлы, кук тушле өйрәктәр йөҙөп йөрөй. Әкиәттән.
ТҮШЛЕК (түшлеге) и. диал.
1. ҡар. түшелдерек 1. Йөндән тушлек бәйләп кейеу.
2. этн. Ҡатын-ҡыҙҙың түшенә кейә торған шау тәңкә, мәрйендән булған биҙәнеү әйбере. □ Нагрудник (женское нагрудное украшение из нашитых на ткань серебряных монет, кораллов и драгоценных камней). ■ Уның [Бәҙиғольямалдың] аллы-гөллө ебәк камзулын, матур кулдәк-яулыҡтарын, тәңкәле ҡашмауҙарын, тушлеген һәм ситек-кә-уештәрен һалып йөрөй торған ҡыҙыл кизе-мамыҡ муҡсаһы бар. М. Садиҡова.
3. миф. Күҙ тейеүҙән һаҡлау көсөнә эйә предмет. □ Нагрудник (выполняет обереж-ную функцию). Тушлек тағыу.
ТҮШТАПАУ и. диал. ҡар. түш II. Туш-тапау һатып алыу. Туштапау менән салғы уткерләу.
ТҮШТЕК (түштеге) (Р: нагрудник (седла)', И.: breast collar; T: kolan) и. диал. ҡар. күмелдерек.
Аттың түше аша тартылған эйәр ҡайышы.
□ Нагрудник (седла). Көмөш туштек.
ТҮШТИМЕР (Р.: наковальня; И.: anvil; T: örs) и. диал. ҡар. һандал.
Тимерлектә тимер сүкеү өсөн ҡулланылған ҙур түш. □ Наковальня. Туштимерҙә тимер сукеу.
ТҮШӘГҮЛӘН (Р: подлесник; И.: sani-cula; T: maydanozgillerden oluşan bitki cinsi) и. бот.
Сатыр сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, тура һабаҡлы, күп йәки ике йыллыҡ үлән.
□ Подлесник (лат. Sanicula). Тушәгуләндең емеше оҙонса була.
652
4. этн. Туйҙа әбейҙәргә, ҡатындарға таратыла торған кейем (һаҡлау, ҡурсалау көсөнә эйә). □ Нагрудник (раздаваемый на свадьбах женщинам). ■ Ҡәйнә кеше ҡарсыҡтарға килен куренеше тип тушелдерек тарата. Халык ижадынан.
ТҮШ ИТЕ (Р.: грудинка; И.: brisket; T: kesilmiş hayvanın göğüs kısmı) u.
Малдың, ҡош-ҡорттоң түш өлөшөндәге ите. □ Грудинка, грудка. Аттың туш ите. Ҡаҙҙың туш ите. ■ Ирҙәргә өлөшкә тауыҡ боттары, туш ите ҡуйылды. Р. Низамов.
♦ Түҙгән түш ите ашаған (йәки ейгән) сабыр булырға өндәү. □ соотв. Терпеливого Бог наградит.
ТҮШКЕ и. диал. ҡар. түш II. Тушке менән салғы уткерләу. ■ Ә улар [ҡатындар] яурындарына салғы һалып, кире әйләнеп килгәндә, Тимерйән ҡарт та, өйөнә ҡайта һалып, тушке менән сукешен алып килергә өлгөргәйне. Ғ. Ибраһимов.
ТҮШКЕ ҺӨЙӘК (һөйәге) (Р.: стремечко; И.: stapes; T: üzengi kemiği) и.
Урта ҡолаҡтағы бер бәләкәй һөйәк. □ Стремечко (косточка в среднем ухе). Тушке һөйәк ауыртып тора.
ТҮШКӘ I (Р: туша; И.: carcass; T.: yüzülmüş hayvan gövdesi) u.
Һуйып, тотошлай ҡуйылған мал. □ Туша, тушка (мясная). М Шэуэли .. еңгәһенә бер тушкә һарыҡ ите, бер тоҡ он килтерергә вәғәҙә итте. Б. Бикбай. Гөлйөҙөмгә дурт һарыҡ тушкәһен, ботарлап, биш ҡаҙанға бу-леп һалып бешерергә ҡуштылар. Һ. Дәүләтшина. Һыбайлы егеттәр, асыҡ яландағы тәкә тушкәһен беренсе булып эләктерергә ашҡынып, алға ынтылды. Я. Хамматов.
ТҮШКӘ II и. диал. ҡар. түш II. Тушкә һатып алыу.
ТҮШ ҠЫРЛАСЫ (Р: киль; И.: fin; Т: omurga) и. биол.
Бөтә осар ҡоштарҙа түш һөйәгенең ҡырлығы. □ Киль. Ҡоштарҙың туш ҡырласын тикшереу. Туш ҡырласы төҙөлөшө.
ТҮШ ҠЫҪМАҺЫ и. диал. ҡурылдай астмаһы. Туш ҡыҫмаһын дауалау. Туш ҡыҫмаһы йонсота. Туш ҡыҫмаһынан дарыу.
ТҮШЛЕ (Р: с грудью; И.: -breastod; Т.: göğüslü) с.
Түштең (I, 1) сифатын, төҫөн билдәләгән. □ С грудью; с грудкой. ■ Эре-эре баҫып, ҡаршы ҡапҡанан ҡыҙыл ҡанатлы, ҡара тушле ҙур бер әтәс урамға сыҡты ла, ситән башына ла менеп тормай, «ҡо-ғо-ғу-у-у-ҡ!» тип ҡарлығып ҡысҡырып ебәрҙе. 3. Биишева. Ҡыйыҡ баштарында аҡ тушле ҡарабаш турғайҙар сырҡ-сырҡ киләләр. С. Агиш. Йәшел башлы, кук тушле өйрәктәр йөҙөп йөрөй. Әкиәттән.
ТҮШЛЕК (түшлеге) и. диал.
1. ҡар. түшелдерек 1. Йөндән тушлек бәйләп кейеу.
2. этн. Ҡатын-ҡыҙҙың түшенә кейә торған шау тәңкә, мәрйендән булған биҙәнеү әйбере. □ Нагрудник (женское нагрудное украшение из нашитых на ткань серебряных монет, кораллов и драгоценных камней). ■ Уның [Бәҙиғольямалдың] аллы-гөллө ебәк камзулын, матур кулдәк-яулыҡтарын, тәңкәле ҡашмауҙарын, тушлеген һәм ситек-кә-уештәрен һалып йөрөй торған ҡыҙыл кизе-мамыҡ муҡсаһы бар. М. Садиҡова.
3. миф. Күҙ тейеүҙән һаҡлау көсөнә эйә предмет. □ Нагрудник (выполняет обереж-ную функцию). Тушлек тағыу.
ТҮШТАПАУ и. диал. ҡар. түш II. Туш-тапау һатып алыу. Туштапау менән салғы уткерләу.
ТҮШТЕК (түштеге) (Р: нагрудник (седла)', И.: breast collar; T: kolan) и. диал. ҡар. күмелдерек.
Аттың түше аша тартылған эйәр ҡайышы.
□ Нагрудник (седла). Көмөш туштек.
ТҮШТИМЕР (Р.: наковальня; И.: anvil; T: örs) и. диал. ҡар. һандал.
Тимерлектә тимер сүкеү өсөн ҡулланылған ҙур түш. □ Наковальня. Туштимерҙә тимер сукеу.
ТҮШӘГҮЛӘН (Р: подлесник; И.: sani-cula; T: maydanozgillerden oluşan bitki cinsi) и. бот.
Сатыр сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, тура һабаҡлы, күп йәки ике йыллыҡ үлән.
□ Подлесник (лат. Sanicula). Тушәгуләндең емеше оҙонса була.
652