Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 657 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЫҒЫҘЛАУ
ТЫҒЫҘАЙЫУ (тығыҙай-, тығыҙ ая) (Р.: становиться плотным; И.: become dense; T.: yoğunlaşmak) ҡ.
Тығыҙға, ҡыҫтауға әйләнеү (эш-ваҡытҡа карата); күбәйеү. □ Становиться плотным, не хватать (о времени). ■ [Мырҙабай:] Бөгөн тамакҡа ашаған да юҡ, ай-һай, малайҙар, эш тығыҙайҙы. А. Мөбәрәков. Үҙе менән ошо бүлектә эшләгән әҙәби сотрудник отпускыла, шуға күрә һуңғы көндәрҙә эштәре тағы ла тығыҙая төштө Айнурҙың. Н. Мусин.
ТЫҒЫҘҒА КИЛЕҮ (тығыҙға кил-) (Р: быть в обрез; И.: be pressed for time; T.: çok olmak (iş) к.
1. Күп булыу (эшкә карата). □ Становиться, стать в обрез (о времени). Бөгөн эш тығыҙға килде.
2. Ҡыҫынҡы булыу, етмәү (аҙык-түлек, акса һ.б. карата). □ Ощущать недостаток (в еде, деньгах и т. д.). Ҡоролоҡ менән мал аҙығы тығыҙға килде.
ТЫҒЫҘЛАНДЫРЫУ (тығыҙландыр-) (Р: уплотнять; И.: tighten; T.: sıklaştırmak)
к. һөйл.
Тығыҙға (4) әйләндереү, тығыҙ итеү. □ Уплотнять, делать твёрдым. Мамыҡ өҫтәп, мендәрҙе тығыҙландырыу. ■ Кәбир, орлоҡтарҙы күмеп, тупраҡты усы менән баҫып тығыҙландырҙы. Яр. Вәлиев.
ТЫҒЫҘЛАНЫУ (тығыҙлан-) (Р.: делаться тесным; И.: get narrow; T.: daralmak; sıklaşmak) к.
1. Нимәгәлер йөрөү, тороу өсөн тарға әйләнеү; иркенлеге бөтөү, ҡыҫынҡыланыу. □ Делаться тесным, узким. Тығыҙлана барыу. Бүлмә тығыҙланды. Мал ишәйҙе, кәртә эсе тығыҙланды. ■ Шәкерттәр күплектән мәҙрәсә тығыҙланды. М. Ғафури. Үткер күҙле бисәләр Гөлнисаның билдәре ҡалынайып, күлдәктәре тығыҙланып китеүен шәйләп алалар. Р. Байымов. Тар өйҙә тығыҙланып тирләгән кешеләр һалҡын тышҡа сығыу менән, өҫтәренән быу сығып, ауалап, киң һауала юғалып китеп тора. Ғ. Дәүләтшин.
2. Ара-араһы бик яҡынға әйләнеү; тығыҙға әйләнеү, ҡыҫылыу, йышайыу. □ Становиться частым, густым, плотным. Тығыҙланып бөтөү. ■ Мин сабаталарҙың бер генә
ҡатын теҙеп сығам, икенсе ҡатын әсәй үҙе теҙә, юғиһә, йүкәләр тығыҙланғас, шөшлө керетергә минең көс етмәй. 3. Ғәлимов. Командирҙың командаһын ишетеү менән, сафтар тығыҙланды, һөңгөләр урманы сайҡалды. Ғ. Ибраһимов.
3. Йомшаҡлыҡ, бушаҡлыҡ сифаты бөтөү, тығыҙға әйләнеү, тығыҙ булыу. □ Уплотниться, становиться твёрже. Тығыҙлана төшөү. ■ һаҡмар һыуының был ташлыҡтары ғүмер-ғүмергә тыныс, ҡуҙғалмайса, мал тояғы менән тығыҙланып, бүтәгәлеккә әйләнеп бөткәндәр. С. Ҡудаш. Епшек бурандан һуң ҡар тағы ла тығыҙлана төшкән, саңғылар еңел шыуа. Ф. Әсәнов. Ҡар тәрән генә ине, ул төйөп тултырғандай тығыҙланып ятҡан, көрәүе ҡыйын ғына. Н. Мусин.
4. күсм. Ашығыс, ҡыҫтауға әйләнеү; ҡыҫ-тауланыу. □ Уплотниться, становиться уплотнённым, завалиться (делами, работой). Эш тығыҙланды. М Наиләнең дә ваҡыты торған һайын тығыҙлана бара. С. Поварисов. Ҡәйнәһе ауырып киткәндән һуң, йәш балалы Фәрзәнәнең ваҡыты тағы ла тығыҙлана төштө. Ф. Әсәнов.
5. күсм. Етешһеҙ, ҡыҫынҡыға әйләнеү, ҡыҫынҡы булыу, етмәү. □ Становиться стеснённым, затруднительным; ощущать недостаток в чём. Быйылғы ҡоролоҡ арҡаһында мал аҙығы тығыҙланды. Ашау яғы тығыҙланды.
ТЫҒЫҘЛАТЫУ (тығыҙлат-) ҡ. йөкм. ҡар. тығыҙлау, понуд. от тығыҙлау. Бүлмәне тығыҙлатыу. Сафтарҙы тығыҙлатыу. Сөгөлдөрҙө тығыҙлатып ултыртыу.
ТЫҒЫҘЛАУ (тығыҙла-) (Р: уплотнять; И.: tighten; T.: sıklaştırmak) ҡ.
1. Баҫып, төйөп, бушаҡлығын, йомшаҡлығын бөтөрөү; тығыҙ итеү. □ Уплотнять. // Уплотнение. Төйөп тығыҙлау. Тығыҙлап алыу. Тығыҙлап ҡуйыу. Тығыҙлап һалыу. Трактор менән тапатып, силосты тығыҙлау. ■ Ҡыҙырас әле генә һатып алынған өр-яңы дәреслектәрен, дәфтәрҙәрен портфеленә тығыҙлап тултырып, аушацлабыраҡ атлап, ишек алдына сыҡты. 3. Биишева. Мүк йәшниктең яртыһынан да түбәнгә төшкәнсе тығыҙлап тапалды, уҡыусылар санаға
657
ТЫҒЫҘАЙЫУ (тығыҙай-, тығыҙ ая) (Р.: становиться плотным; И.: become dense; T.: yoğunlaşmak) ҡ.
Тығыҙға, ҡыҫтауға әйләнеү (эш-ваҡытҡа карата); күбәйеү. □ Становиться плотным, не хватать (о времени). ■ [Мырҙабай:] Бөгөн тамакҡа ашаған да юҡ, ай-һай, малайҙар, эш тығыҙайҙы. А. Мөбәрәков. Үҙе менән ошо бүлектә эшләгән әҙәби сотрудник отпускыла, шуға күрә һуңғы көндәрҙә эштәре тағы ла тығыҙая төштө Айнурҙың. Н. Мусин.
ТЫҒЫҘҒА КИЛЕҮ (тығыҙға кил-) (Р: быть в обрез; И.: be pressed for time; T.: çok olmak (iş) к.
1. Күп булыу (эшкә карата). □ Становиться, стать в обрез (о времени). Бөгөн эш тығыҙға килде.
2. Ҡыҫынҡы булыу, етмәү (аҙык-түлек, акса һ.б. карата). □ Ощущать недостаток (в еде, деньгах и т. д.). Ҡоролоҡ менән мал аҙығы тығыҙға килде.
ТЫҒЫҘЛАНДЫРЫУ (тығыҙландыр-) (Р: уплотнять; И.: tighten; T.: sıklaştırmak)
к. һөйл.
Тығыҙға (4) әйләндереү, тығыҙ итеү. □ Уплотнять, делать твёрдым. Мамыҡ өҫтәп, мендәрҙе тығыҙландырыу. ■ Кәбир, орлоҡтарҙы күмеп, тупраҡты усы менән баҫып тығыҙландырҙы. Яр. Вәлиев.
ТЫҒЫҘЛАНЫУ (тығыҙлан-) (Р.: делаться тесным; И.: get narrow; T.: daralmak; sıklaşmak) к.
1. Нимәгәлер йөрөү, тороу өсөн тарға әйләнеү; иркенлеге бөтөү, ҡыҫынҡыланыу. □ Делаться тесным, узким. Тығыҙлана барыу. Бүлмә тығыҙланды. Мал ишәйҙе, кәртә эсе тығыҙланды. ■ Шәкерттәр күплектән мәҙрәсә тығыҙланды. М. Ғафури. Үткер күҙле бисәләр Гөлнисаның билдәре ҡалынайып, күлдәктәре тығыҙланып китеүен шәйләп алалар. Р. Байымов. Тар өйҙә тығыҙланып тирләгән кешеләр һалҡын тышҡа сығыу менән, өҫтәренән быу сығып, ауалап, киң һауала юғалып китеп тора. Ғ. Дәүләтшин.
2. Ара-араһы бик яҡынға әйләнеү; тығыҙға әйләнеү, ҡыҫылыу, йышайыу. □ Становиться частым, густым, плотным. Тығыҙланып бөтөү. ■ Мин сабаталарҙың бер генә
ҡатын теҙеп сығам, икенсе ҡатын әсәй үҙе теҙә, юғиһә, йүкәләр тығыҙланғас, шөшлө керетергә минең көс етмәй. 3. Ғәлимов. Командирҙың командаһын ишетеү менән, сафтар тығыҙланды, һөңгөләр урманы сайҡалды. Ғ. Ибраһимов.
3. Йомшаҡлыҡ, бушаҡлыҡ сифаты бөтөү, тығыҙға әйләнеү, тығыҙ булыу. □ Уплотниться, становиться твёрже. Тығыҙлана төшөү. ■ һаҡмар һыуының был ташлыҡтары ғүмер-ғүмергә тыныс, ҡуҙғалмайса, мал тояғы менән тығыҙланып, бүтәгәлеккә әйләнеп бөткәндәр. С. Ҡудаш. Епшек бурандан һуң ҡар тағы ла тығыҙлана төшкән, саңғылар еңел шыуа. Ф. Әсәнов. Ҡар тәрән генә ине, ул төйөп тултырғандай тығыҙланып ятҡан, көрәүе ҡыйын ғына. Н. Мусин.
4. күсм. Ашығыс, ҡыҫтауға әйләнеү; ҡыҫ-тауланыу. □ Уплотниться, становиться уплотнённым, завалиться (делами, работой). Эш тығыҙланды. М Наиләнең дә ваҡыты торған һайын тығыҙлана бара. С. Поварисов. Ҡәйнәһе ауырып киткәндән һуң, йәш балалы Фәрзәнәнең ваҡыты тағы ла тығыҙлана төштө. Ф. Әсәнов.
5. күсм. Етешһеҙ, ҡыҫынҡыға әйләнеү, ҡыҫынҡы булыу, етмәү. □ Становиться стеснённым, затруднительным; ощущать недостаток в чём. Быйылғы ҡоролоҡ арҡаһында мал аҙығы тығыҙланды. Ашау яғы тығыҙланды.
ТЫҒЫҘЛАТЫУ (тығыҙлат-) ҡ. йөкм. ҡар. тығыҙлау, понуд. от тығыҙлау. Бүлмәне тығыҙлатыу. Сафтарҙы тығыҙлатыу. Сөгөлдөрҙө тығыҙлатып ултыртыу.
ТЫҒЫҘЛАУ (тығыҙла-) (Р: уплотнять; И.: tighten; T.: sıklaştırmak) ҡ.
1. Баҫып, төйөп, бушаҡлығын, йомшаҡлығын бөтөрөү; тығыҙ итеү. □ Уплотнять. // Уплотнение. Төйөп тығыҙлау. Тығыҙлап алыу. Тығыҙлап ҡуйыу. Тығыҙлап һалыу. Трактор менән тапатып, силосты тығыҙлау. ■ Ҡыҙырас әле генә һатып алынған өр-яңы дәреслектәрен, дәфтәрҙәрен портфеленә тығыҙлап тултырып, аушацлабыраҡ атлап, ишек алдына сыҡты. 3. Биишева. Мүк йәшниктең яртыһынан да түбәнгә төшкәнсе тығыҙлап тапалды, уҡыусылар санаға
657