Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 658 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
тығыҙлыҡ
тағы ла мүк ырғытырға тотондо. Й. Мостафин. Камил бер һикереүҙә сана эргәһендә булды һәм, тығыҙлап һалынған ҡарҙы ҡулдары менән көрәй-көрәй, иң элек Зинүнәне күтәреп алды. Ә. Вәли. Хәнифә, ырҙын артына сығып, бер ҡосаҡ хуш еҫле баҫыу сәскәһе йыйҙы һәм уны, оло вазаға тығыҙлап ултыртып, өҫтәл уртаһына ҡуйҙы. Р. Ғабдрахманов.
2. Ныҡ тартып ҡыҫыу. □ Затягивать. Тығыҙлап бәйләу. Билбауҙы тығыҙлап бәйләу. ■ Салбар, гимнастеркаларҙы рәтләп, ҡайыштарҙы тығыҙлап быуҙыҡ. Д. Юлтый.
3. Араларын бер-береһенә ныҡ яҡынайтыу; йышлау. □ Уплотнять. // Уплотнение. Тығыҙлап ултыртыу. ■ Сафты ныҡ тығыҙлап, берҙәм торған миллион һаҡсылар. Ғ. Амантай. Ҡойоп яуған көҙгө ямғыр кешеләрҙән йоҡо йылылығын тиҙ ҡыуаланы. Уларҙың сафтарын тығыҙланы. Б. Дим. Тегендә лә, бында ла урамдарға, майҙандарға тимер рогаткалар теҙмәһе тығыҙлап ҡуйылған. Д. Исламов.
4. кусм. Бәйләнеш, мөнәсәбәт йәһәтенән яҡынайтыу. □ Сплачивать. // Сплачивание. Дуҫлыҡ ептәрен тығыҙлау. Туғандарҙы тығыҙлау.
5. диал. Ашыҡтырыу, ҡабаландырыу. □ Торопить, подгонять. Н Шәпләп, тығыҙлап ҡыуылған ат инде шахта ауыҙына ла килеп туҡтаны. Т. Хәйбуллин. Текә ярҙарҙы ипләп кенә һикертеп сығығыҙ. Бындай урында атты тығыҙламағыҙ. Ш. Шәһәр.
ТЫҒЫҘЛЫҠ (тығыҙлығы) (Р.: теснота; И.: narrow dimensions; T.: darlık; yoğunluk) и.
1. Тығыҙ (1-4) булған хәл. □ Теснота, плотность. Бүлмәнең тығыҙлығы. Илдәге халыҡтың тығыҙлығы. Кейемдең тығыҙлығы. Эштең тығыҙлығы. Я Бәләкәс кенә өй, йыйылған халыҡтың тығыҙлығы, тын алыуҙары сәбәпле, мунса кеуек булып эҫеп китте. Ғ. Дәүләтшин. Егеттең эше тығыҙлығы күренеп тора. Р. Ғабдрахманов.
2. физ. Есем массаһының күләменә сағыштырмаһы менән билдәләнелә торған физик дәүмәл. □ Плотность, сжатость. Есемдең тығыҙлығы. Я Берәр болот мендәре йәиһә тау аҫтында тығыҙлығы үҙгәргән һауа
ҡатламы аша ҡояш нурҙары үткәндә хасил булған тәбиғәт күренеше алдатҡандыр осоусыны, тип фараз итте комиссия ағзаларының хәтһеҙе. А. Мағазов.
ТЫҒЫЛДЫРЫУ (тығылдыр-) (Р: засорить; И.: litter; soil; T: tıkamak) ҡ.
1. Нимәнеңдер тар, ҡыҫыҡ юлын тағы ла нығыраҡ ҡыҫылдырыу, кипсәү. □ Засорить, загрязнять. // Засорение, загрязнение. Торбаны тығылдырыу. Шишмә юлын тығылдырғандар. Ваннаны тығылдырыу.
2. кусм. Тығылырға (2), ҡыҫылырға юл ҡуйыу. □ Позволить лезть, вмешиваться кому во что. Кеҫәгә тығылдырыу. Ололар һүҙенә тығылдырыу. Эшкә тығылдырыу. Я [Хәбибулла ҡарт:] Көсөмдән килгәндең барыһын эшләргә әҙермен. Әммә түрәлеккә тығылдырмағыҙ. Я. Хамматов.
3. кусм. Эткеләп (этеп-төртөп) индереү. □ Затиснуть, втиснуть, втолкнуть. Автобусҡа тығылдырып индереү. Теләмәһәм дә, кеше тулы бүлмәгә тығылдырҙылар.
ТЫҒЫЛЫУ (тығыл-) ҡ.
1. төш. ҡар. тығыу, страд, от тығыу. Төнлөккә тығылған сепрәк. Итәк һыуға тығылған. Я Ике һаҡсы ла, ауыҙҙарына бейәләй тығылып, бәйләп ташланды. 3. Биишева. Гильзаның ауыҙы сепрәк менән тыңҡыслап тығылғайны. Б. Бикбай. Күпселек тәҙрәләргә бөтәрләп һалам тығылғанлыҡтан, ҡараңғы. Ә. Вәли. Бер нисә бәлеш яһалып мейескә тығылды. М. Ғафури.
2. Ҡайҙалыр ҡулды тығыу. □ Засовывать, засунуть (руку). Кеҫәгә тығылыу. Я Фатима, иҙеү эсенә тығылып, гәүһәр ҡашлы ике алтын алҡа килтереп сығарҙы. Б. Бикбай. Ташбулат шунда уҡ кеҫәһенә тығылды. С. Агиш. Ғариф башын ғына ҡағып ҡуйҙы ла, ҡабаланып, ҡуйын кеҫәһенә тығылды. Ә. Байрамов.
3. күсм. Кәрәкмәгән урында, урынһыҙға берәй эшкә, һүҙгә ҡатнашыу; ҡыҫылыу. □ Лезть, влезать, вмешиваться во что. Тығылып йөрөү. Кеше эшенә тығылыу. ■ Бала-сағаның ололар һүҙенә тығылыуы әҙәпһеҙлек һанала, ә тыңлап ултырырға рөхсәт ителә ине. 3. Биишева. [Судья:] Беҙ һеҙгә игенде фәләнсә итеп сәсегеҙ, тип өйрәтмәйбеҙ бит,
658
тағы ла мүк ырғытырға тотондо. Й. Мостафин. Камил бер һикереүҙә сана эргәһендә булды һәм, тығыҙлап һалынған ҡарҙы ҡулдары менән көрәй-көрәй, иң элек Зинүнәне күтәреп алды. Ә. Вәли. Хәнифә, ырҙын артына сығып, бер ҡосаҡ хуш еҫле баҫыу сәскәһе йыйҙы һәм уны, оло вазаға тығыҙлап ултыртып, өҫтәл уртаһына ҡуйҙы. Р. Ғабдрахманов.
2. Ныҡ тартып ҡыҫыу. □ Затягивать. Тығыҙлап бәйләу. Билбауҙы тығыҙлап бәйләу. ■ Салбар, гимнастеркаларҙы рәтләп, ҡайыштарҙы тығыҙлап быуҙыҡ. Д. Юлтый.
3. Араларын бер-береһенә ныҡ яҡынайтыу; йышлау. □ Уплотнять. // Уплотнение. Тығыҙлап ултыртыу. ■ Сафты ныҡ тығыҙлап, берҙәм торған миллион һаҡсылар. Ғ. Амантай. Ҡойоп яуған көҙгө ямғыр кешеләрҙән йоҡо йылылығын тиҙ ҡыуаланы. Уларҙың сафтарын тығыҙланы. Б. Дим. Тегендә лә, бында ла урамдарға, майҙандарға тимер рогаткалар теҙмәһе тығыҙлап ҡуйылған. Д. Исламов.
4. кусм. Бәйләнеш, мөнәсәбәт йәһәтенән яҡынайтыу. □ Сплачивать. // Сплачивание. Дуҫлыҡ ептәрен тығыҙлау. Туғандарҙы тығыҙлау.
5. диал. Ашыҡтырыу, ҡабаландырыу. □ Торопить, подгонять. Н Шәпләп, тығыҙлап ҡыуылған ат инде шахта ауыҙына ла килеп туҡтаны. Т. Хәйбуллин. Текә ярҙарҙы ипләп кенә һикертеп сығығыҙ. Бындай урында атты тығыҙламағыҙ. Ш. Шәһәр.
ТЫҒЫҘЛЫҠ (тығыҙлығы) (Р.: теснота; И.: narrow dimensions; T.: darlık; yoğunluk) и.
1. Тығыҙ (1-4) булған хәл. □ Теснота, плотность. Бүлмәнең тығыҙлығы. Илдәге халыҡтың тығыҙлығы. Кейемдең тығыҙлығы. Эштең тығыҙлығы. Я Бәләкәс кенә өй, йыйылған халыҡтың тығыҙлығы, тын алыуҙары сәбәпле, мунса кеуек булып эҫеп китте. Ғ. Дәүләтшин. Егеттең эше тығыҙлығы күренеп тора. Р. Ғабдрахманов.
2. физ. Есем массаһының күләменә сағыштырмаһы менән билдәләнелә торған физик дәүмәл. □ Плотность, сжатость. Есемдең тығыҙлығы. Я Берәр болот мендәре йәиһә тау аҫтында тығыҙлығы үҙгәргән һауа
ҡатламы аша ҡояш нурҙары үткәндә хасил булған тәбиғәт күренеше алдатҡандыр осоусыны, тип фараз итте комиссия ағзаларының хәтһеҙе. А. Мағазов.
ТЫҒЫЛДЫРЫУ (тығылдыр-) (Р: засорить; И.: litter; soil; T: tıkamak) ҡ.
1. Нимәнеңдер тар, ҡыҫыҡ юлын тағы ла нығыраҡ ҡыҫылдырыу, кипсәү. □ Засорить, загрязнять. // Засорение, загрязнение. Торбаны тығылдырыу. Шишмә юлын тығылдырғандар. Ваннаны тығылдырыу.
2. кусм. Тығылырға (2), ҡыҫылырға юл ҡуйыу. □ Позволить лезть, вмешиваться кому во что. Кеҫәгә тығылдырыу. Ололар һүҙенә тығылдырыу. Эшкә тығылдырыу. Я [Хәбибулла ҡарт:] Көсөмдән килгәндең барыһын эшләргә әҙермен. Әммә түрәлеккә тығылдырмағыҙ. Я. Хамматов.
3. кусм. Эткеләп (этеп-төртөп) индереү. □ Затиснуть, втиснуть, втолкнуть. Автобусҡа тығылдырып индереү. Теләмәһәм дә, кеше тулы бүлмәгә тығылдырҙылар.
ТЫҒЫЛЫУ (тығыл-) ҡ.
1. төш. ҡар. тығыу, страд, от тығыу. Төнлөккә тығылған сепрәк. Итәк һыуға тығылған. Я Ике һаҡсы ла, ауыҙҙарына бейәләй тығылып, бәйләп ташланды. 3. Биишева. Гильзаның ауыҙы сепрәк менән тыңҡыслап тығылғайны. Б. Бикбай. Күпселек тәҙрәләргә бөтәрләп һалам тығылғанлыҡтан, ҡараңғы. Ә. Вәли. Бер нисә бәлеш яһалып мейескә тығылды. М. Ғафури.
2. Ҡайҙалыр ҡулды тығыу. □ Засовывать, засунуть (руку). Кеҫәгә тығылыу. Я Фатима, иҙеү эсенә тығылып, гәүһәр ҡашлы ике алтын алҡа килтереп сығарҙы. Б. Бикбай. Ташбулат шунда уҡ кеҫәһенә тығылды. С. Агиш. Ғариф башын ғына ҡағып ҡуйҙы ла, ҡабаланып, ҡуйын кеҫәһенә тығылды. Ә. Байрамов.
3. күсм. Кәрәкмәгән урында, урынһыҙға берәй эшкә, һүҙгә ҡатнашыу; ҡыҫылыу. □ Лезть, влезать, вмешиваться во что. Тығылып йөрөү. Кеше эшенә тығылыу. ■ Бала-сағаның ололар һүҙенә тығылыуы әҙәпһеҙлек һанала, ә тыңлап ултырырға рөхсәт ителә ине. 3. Биишева. [Судья:] Беҙ һеҙгә игенде фәләнсә итеп сәсегеҙ, тип өйрәтмәйбеҙ бит,
658