Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 671 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЫҠЫУЫС
ярға аяҡ баҫыу менән, автоматтар дәррәү генә тыҡылдатып алды. М. Кәрим.
ТЫҠЫР (Р.: подражание равномерному трещанию; И.: sound imitative word; T.: tıkır tıkır) оҡш.
Ҡытыршы, тешле нәмәләр бер-береһенә ышҡылып үткәндә, тигеҙһеҙ урындан ҡаты әйбер тәгәрәгәндә йәки автоматтан бер залп биргәндә сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ.
□ Подражание равномерному трещанию. Тыҡыр итеп ҡалыу. Я Ҡайҙалыр яҡында туптар гөрһөлдәй. Уға пулемёт, мылтыҡ тауыштары ҡушыла. Тыҡыр-р-р, тыҡ-тыҡ. Ф. Иҫәнғолов.
ТЫҠЫРЛАҠ (тыҡырлағы) (Р.: трещёт-ка; И.: rattle; T.: cırcır) и. иҫк.
Болғап өйрөлткәндә тыҡыр-тыҡыр итә торған ҡорал (ҡарауылсылар ҡулланған).
□ Трещётка (устройство, приспособление (обычно вращающееся), с помощью которого производится треск, дробный стук, шум). Тыҡырлаҡты тыҡырлатыу. Ағас тыҡырлаҡ.
ТЫҠЫРЛАТЫУ (тыҡырлат-) (Р.: вызывать трещание; И.: cause rattling; T: takırdatmak, çatırdatmak) ҡ.
Ниндәйҙер ҡорал ярҙамында тыҡыр-тыҡыр иткән тауыш сығарыу. □ Вызывать трещание, трещать чем. Я Механик цехтың электр бырауҙары, тыҡырлатып, ҡалын тимерҙәрҙе кимерә. И. Насыри. Ҡайҙалыр яҡында ғына пулемёттар тыҡырлата, туптар ярылыша ла бит ни, тик бер генә лә кеше тауышы ишетелмәй шул. Д. Юлтый. [Малайҙар] таяҡ менән тәҙрәне тыҡырлатып, йорт хужаһына хәбәр иттеләр ҙә ары киттеләр. И. Ғиззәтуллин.
ТЫҠЫРЛАУ (тыҡырла-) (Р: трещать; И.: crackle; T.: takırdamak, çatırdamak) ҡ.
Тыҡыр-тыҡыр иткән тауыш сығарыу. □ Трещать, издавать треск. Тыҡырлап тора. Тыҡырлай башлау. Я Бер аҙҙан ҡыҙҙар бейенеләр булһа кәрәк: иҙәндә итек үксәһенең тыҡырлауы, аралаш ҡумыҙ тартҡан тауыш ишетелгәндәй була ине. Ж. Кейекбаев. Ҡарҙы, ергә лә тейҙертмәй тиерлек, төшкән берен көрәп алып торалар. Көрәктәре ана нисек тыҡырлай! Й. Солтанов.
ТЫҠЫР-ТЫҠЫР (Р: подражание продолжительному стучанию; И.: tap, tap; T: tıkır tıkır) оҡш.
Ҡабат-ҡабат тыҡыр иткән дауамлы тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание продолжительному стучанию, перестуку (со скрипом, шуршанием). Тыҡыр-тыҡыр итеу. Тыҡыр-тыҡыр әйләнеү. Я Йөк күтәргән арба тыҡыр-тыҡыр алға тәгәрәй. Т. Хәйбуллин. Малай бысып ҡарай, ниңәлер бысҡы тештәре ағасҡа үтеп инмәй, тыҡыр-тыҡыр килеп, өҫтә бейеп тик йөрөй. И. Ғиззәтуллин.
ТЫҠЫРЫҠТАУ (тыҡырыҡта-) (Р: неволить; И.: coerse, compel; T: zorlamak, mecbur etmek) ҡ. диал. ҡар. ирекһеҙләү.
Мәжбүр итеү. □ Неволить, заставлять. Тыҡырыҡтап һорашып алды. Тыҡырыҡтап эшләтеү. Тыҡырыҡтап ашатыу.
ТЫҠЫ-ТЫҠЫ (Р: подражание сверхпродолжительному глуховатому перестуку; И.: onomatopoeic word; T.: tıkır tıkır) оҡш.
Бер-береһенә ялғанып ишетелгән тыҡтыҡ иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание сверхпродолжительному глуховатому перестуку. Тыҡы-тыҡы киндер туҡмау. Я Тәгәрмәстәрҙең тыҡы-тыҡы килеп тә-гәрәүҙәре .. алыҫ бала саҡты хәтерләтте. Ф. Рәхимғолова. «Тыҡы-тыҡы, тыҡы-тыҡ...» Тәгәрмәстәрҙең шулай бер көйгә тыҡылдауына ойой башланы Зәлифә. С. Ғатауллина.
ТЫҠЫУ (тыҡы-) ҡ. диал. ҡар. тылҡыу 3. Я Ҡолаҡ төбөндә һүҙҙәр ҡабатланған һайын, Әнид уларға үҙенең яуабын тыҡыны: — Кешеләр тик дуҫҡа һәм дошманға ғына бүленә. Ғ. Хисамов. Үҙе белгәнде балаларына ла, ейән-ейәнсәрҙәренә лә еткерә белгән бит Хәбирә өләсәй. Тыҡып та, әрләп тә түгел, ә үҙенсә, ипләп кенә — «миңә ҡарап өйрән һәм шулай эшлә». «Башҡортостан», 27 ноябрь 2011.
ТЫҠЫУЫС (Р: мутовка; И.: whisk; Т.: tereyağı yapmak için sütü dövmeye yarayan ahşap alet) и. диал. ҡар. бешкәк 1,1, 2.
1. Көбөлә ҡымыҙ, май бешә торған оҙон һаплы, йомро башлы ағас ҡорал. П Мутовка, пахталка. Тыҡыуыс менән ҡымыҙ бешеү. Оҙон һаплы тыҡыуыс. Йыуан тыҡыуыс.
671
ярға аяҡ баҫыу менән, автоматтар дәррәү генә тыҡылдатып алды. М. Кәрим.
ТЫҠЫР (Р.: подражание равномерному трещанию; И.: sound imitative word; T.: tıkır tıkır) оҡш.
Ҡытыршы, тешле нәмәләр бер-береһенә ышҡылып үткәндә, тигеҙһеҙ урындан ҡаты әйбер тәгәрәгәндә йәки автоматтан бер залп биргәндә сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ.
□ Подражание равномерному трещанию. Тыҡыр итеп ҡалыу. Я Ҡайҙалыр яҡында туптар гөрһөлдәй. Уға пулемёт, мылтыҡ тауыштары ҡушыла. Тыҡыр-р-р, тыҡ-тыҡ. Ф. Иҫәнғолов.
ТЫҠЫРЛАҠ (тыҡырлағы) (Р.: трещёт-ка; И.: rattle; T.: cırcır) и. иҫк.
Болғап өйрөлткәндә тыҡыр-тыҡыр итә торған ҡорал (ҡарауылсылар ҡулланған).
□ Трещётка (устройство, приспособление (обычно вращающееся), с помощью которого производится треск, дробный стук, шум). Тыҡырлаҡты тыҡырлатыу. Ағас тыҡырлаҡ.
ТЫҠЫРЛАТЫУ (тыҡырлат-) (Р.: вызывать трещание; И.: cause rattling; T: takırdatmak, çatırdatmak) ҡ.
Ниндәйҙер ҡорал ярҙамында тыҡыр-тыҡыр иткән тауыш сығарыу. □ Вызывать трещание, трещать чем. Я Механик цехтың электр бырауҙары, тыҡырлатып, ҡалын тимерҙәрҙе кимерә. И. Насыри. Ҡайҙалыр яҡында ғына пулемёттар тыҡырлата, туптар ярылыша ла бит ни, тик бер генә лә кеше тауышы ишетелмәй шул. Д. Юлтый. [Малайҙар] таяҡ менән тәҙрәне тыҡырлатып, йорт хужаһына хәбәр иттеләр ҙә ары киттеләр. И. Ғиззәтуллин.
ТЫҠЫРЛАУ (тыҡырла-) (Р: трещать; И.: crackle; T.: takırdamak, çatırdamak) ҡ.
Тыҡыр-тыҡыр иткән тауыш сығарыу. □ Трещать, издавать треск. Тыҡырлап тора. Тыҡырлай башлау. Я Бер аҙҙан ҡыҙҙар бейенеләр булһа кәрәк: иҙәндә итек үксәһенең тыҡырлауы, аралаш ҡумыҙ тартҡан тауыш ишетелгәндәй була ине. Ж. Кейекбаев. Ҡарҙы, ергә лә тейҙертмәй тиерлек, төшкән берен көрәп алып торалар. Көрәктәре ана нисек тыҡырлай! Й. Солтанов.
ТЫҠЫР-ТЫҠЫР (Р: подражание продолжительному стучанию; И.: tap, tap; T: tıkır tıkır) оҡш.
Ҡабат-ҡабат тыҡыр иткән дауамлы тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание продолжительному стучанию, перестуку (со скрипом, шуршанием). Тыҡыр-тыҡыр итеу. Тыҡыр-тыҡыр әйләнеү. Я Йөк күтәргән арба тыҡыр-тыҡыр алға тәгәрәй. Т. Хәйбуллин. Малай бысып ҡарай, ниңәлер бысҡы тештәре ағасҡа үтеп инмәй, тыҡыр-тыҡыр килеп, өҫтә бейеп тик йөрөй. И. Ғиззәтуллин.
ТЫҠЫРЫҠТАУ (тыҡырыҡта-) (Р: неволить; И.: coerse, compel; T: zorlamak, mecbur etmek) ҡ. диал. ҡар. ирекһеҙләү.
Мәжбүр итеү. □ Неволить, заставлять. Тыҡырыҡтап һорашып алды. Тыҡырыҡтап эшләтеү. Тыҡырыҡтап ашатыу.
ТЫҠЫ-ТЫҠЫ (Р: подражание сверхпродолжительному глуховатому перестуку; И.: onomatopoeic word; T.: tıkır tıkır) оҡш.
Бер-береһенә ялғанып ишетелгән тыҡтыҡ иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание сверхпродолжительному глуховатому перестуку. Тыҡы-тыҡы киндер туҡмау. Я Тәгәрмәстәрҙең тыҡы-тыҡы килеп тә-гәрәүҙәре .. алыҫ бала саҡты хәтерләтте. Ф. Рәхимғолова. «Тыҡы-тыҡы, тыҡы-тыҡ...» Тәгәрмәстәрҙең шулай бер көйгә тыҡылдауына ойой башланы Зәлифә. С. Ғатауллина.
ТЫҠЫУ (тыҡы-) ҡ. диал. ҡар. тылҡыу 3. Я Ҡолаҡ төбөндә һүҙҙәр ҡабатланған һайын, Әнид уларға үҙенең яуабын тыҡыны: — Кешеләр тик дуҫҡа һәм дошманға ғына бүленә. Ғ. Хисамов. Үҙе белгәнде балаларына ла, ейән-ейәнсәрҙәренә лә еткерә белгән бит Хәбирә өләсәй. Тыҡып та, әрләп тә түгел, ә үҙенсә, ипләп кенә — «миңә ҡарап өйрән һәм шулай эшлә». «Башҡортостан», 27 ноябрь 2011.
ТЫҠЫУЫС (Р: мутовка; И.: whisk; Т.: tereyağı yapmak için sütü dövmeye yarayan ahşap alet) и. диал. ҡар. бешкәк 1,1, 2.
1. Көбөлә ҡымыҙ, май бешә торған оҙон һаплы, йомро башлы ағас ҡорал. П Мутовка, пахталка. Тыҡыуыс менән ҡымыҙ бешеү. Оҙон һаплы тыҡыуыс. Йыуан тыҡыуыс.
671