Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 672 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
тыҡыш
2. миф. Мифлаштырылған әйбер; донъя булдырыуҙа ҡатнашҡан предмет. □ Мутовка (мифологизированный предмет, принимавший участие в создании Вселенной).
ТЫҠЫШ с. диал. ҡар. тыңҡыш 1. Тыҡыш ир. Тыҡыш кеше.
ТЫЛ [рус.] (Р.: тыл; И.: rear; T.: geri, cephe gerisi) u.
1. Фронт һыҙығының артындағы илдең территорияһы. □ Тыл (территория позади линии фронта). Дошман тылына утеп инеу. ■ Тәрән тылда йәшәуселәр һуғыш афәттәрен иң башта тимер юлдан уткән ватыҡ паровоздарға ҡарап белделәр. Ә. Байрамов. Өйҙә, алыҫ тылда, минең Нәфисәм: «Бөтәһе лә ил өсөн, фронт өсөн!» — тип, арыу-талыуҙы белмәй эшләй. 3. Биишева. һуғыш ваҡытында тылдан фронтҡа бара торған йөктәрҙең яртыһы нефть продукттары булыуын иҫәпләп сығарғандар. Ә. Бикчәнтәев.
2. Берәй ғәскәри берекмә урынлашҡан ерҙең артындағы территория. □ Тыл. / Тыловой (территория, которая расположена позади участка, занимаемого каким-л. войсковым соединением). Гәскәр тылы. Атлылар тылы. Батальон тылы. Армия тылы. Я Разведчиктар .. отрядтың тылына киттеләр. Ш. Бикҡол. Дошман тылында, подпольела һуғышыр өсөн батырлыҡ, ҡыйыулыҡ ҡына етмәй, һалҡын ҡанлылыҡ, тапҡырлыҡ, хәйлә, маска, сикһеҙ туҙемлелек тә кәрәк. И. Абдуллин. Фашист ғәскәрҙәренең беҙҙең тылда буленеп ҡалған бер төркөмө һис көтмәгәндә медэскадронға һөжум итә. Ә. Вәли.
3. Һуғышыусы хәрби көстәрҙән артта урынлашҡан, ғәскәрҙе бөтә кәрәк-яраҡ менән тәьмин итеп торған ярҙамсы хәрби көс (ылау, келәт, элемтә һ.б.). □ Тыл. / Тыловой (вспомогательные войсковые части и соединения, которые расположены позади действующих частей и обеспечивают их всем необходимым для жизни и боя). ■ Новиков ҡалған танкистар менән бергә Силәбе ҡалаһына, тәрән тылға, яңы танк алыу өсөн ебәрелде. Ғ. Аллаяров.
ТЫЛҠАУ I (тылҡа-) ҡ.
1. ҡар. тылҡыу 1. Я Райком секретары, ҡапҡан ҡоротон тылҡап йотҡас, уҙ алдына һөйләшкән шикелле, һуҙ башланы. Н. Мусин. Кудряш һалҡын котлетты тылҡап аҙапланған булды. Д. Исламов.
2. ҡар. тылҡыу 3. Я [Сәғиҙә әбей — Айбу-латҡа:] Миңә ни, алйотҡа, шулай тылҡап һөйләп курһәтмәһәң, белмәйем шул, — ти. һ. Дәүләтшина.
3. ҡар. тылҡыу 4. Я Бер-береһен курә алмай кеше тылҡауҙан ялҡҡан кешеләр, упкәләуҙән туҡталып, бер яҡлы булып киттеләр. Я. Хамматов.
4. диал. ҡар. тылпылдау. Туҡтамай тыл-ҡау. Оҙаҡ тылҡау. Әбейҙәр тылҡап ултыра.
ТЫЛҠАУ II (Р.: заика; И.: stutterer; Т: kekeme) и.
1. Теле көрмәлеүсе йәки тотлоғоп һөйләүсе кеше. □ Заика; косноязычный, картавый человек. Тылҡау булып ҡалыу. Тылҡауҙы аңлауы ауыр. Тылҡау егет.
2. Күп һөйләүсе кеше. □ Говорун. Ҡатын-ҡыҙ тылҡау була. • Тылҡау тына белмәҫ. Әйтем.
ТЫЛҠЫТЫУ (тылҡыт-) (Р.: позволять, дать сосать (телёнку)', И.: let suck; T: (buzağının) emmesine izin vermek) ҡ.
1. Тылҡырға, имергә ҡушыу (быҙауҙы). □ Позволять, дать сосать (телёнку). Быҙауҙан тылҡытып һауыу.
2. кусм. Бер үк нәмәне ҡат-ҡат һөйләргә ирек ҡуйыу. □ Позволять тараторить, повторять одно и то же. Баланы тылҡытыу. Халыҡты тылҡытыу.
ТЫЛҠЫУ (тылҡы-) (Р: мять; И.: chew heavily; T: çiğnemek) ҡ.
1. Ныҡ сәйнәү, сәйнәп иҙеү. □ Мять, разминать (во рту). Тылҡый-тылҡый ашау. Тылҡып йотоу. Тылҡып бөтөрөу. Я Гөбөр-натыр, Ташбатҡан ауылына килеп, Исмәғилдә ҡунаҡта йылҡы ҡаҙыһы тылҡып ҡына тик ятыр инде, улай булғас, — тине Әҙһәм ҡарт. Ж. Кейекбаев.
2. Ныҡ һурып, тарта-тарта имеү (имсәк балаға, имгән малға ҡарата). □ Сосать жад-
672
2. миф. Мифлаштырылған әйбер; донъя булдырыуҙа ҡатнашҡан предмет. □ Мутовка (мифологизированный предмет, принимавший участие в создании Вселенной).
ТЫҠЫШ с. диал. ҡар. тыңҡыш 1. Тыҡыш ир. Тыҡыш кеше.
ТЫЛ [рус.] (Р.: тыл; И.: rear; T.: geri, cephe gerisi) u.
1. Фронт һыҙығының артындағы илдең территорияһы. □ Тыл (территория позади линии фронта). Дошман тылына утеп инеу. ■ Тәрән тылда йәшәуселәр һуғыш афәттәрен иң башта тимер юлдан уткән ватыҡ паровоздарға ҡарап белделәр. Ә. Байрамов. Өйҙә, алыҫ тылда, минең Нәфисәм: «Бөтәһе лә ил өсөн, фронт өсөн!» — тип, арыу-талыуҙы белмәй эшләй. 3. Биишева. һуғыш ваҡытында тылдан фронтҡа бара торған йөктәрҙең яртыһы нефть продукттары булыуын иҫәпләп сығарғандар. Ә. Бикчәнтәев.
2. Берәй ғәскәри берекмә урынлашҡан ерҙең артындағы территория. □ Тыл. / Тыловой (территория, которая расположена позади участка, занимаемого каким-л. войсковым соединением). Гәскәр тылы. Атлылар тылы. Батальон тылы. Армия тылы. Я Разведчиктар .. отрядтың тылына киттеләр. Ш. Бикҡол. Дошман тылында, подпольела һуғышыр өсөн батырлыҡ, ҡыйыулыҡ ҡына етмәй, һалҡын ҡанлылыҡ, тапҡырлыҡ, хәйлә, маска, сикһеҙ туҙемлелек тә кәрәк. И. Абдуллин. Фашист ғәскәрҙәренең беҙҙең тылда буленеп ҡалған бер төркөмө һис көтмәгәндә медэскадронға һөжум итә. Ә. Вәли.
3. Һуғышыусы хәрби көстәрҙән артта урынлашҡан, ғәскәрҙе бөтә кәрәк-яраҡ менән тәьмин итеп торған ярҙамсы хәрби көс (ылау, келәт, элемтә һ.б.). □ Тыл. / Тыловой (вспомогательные войсковые части и соединения, которые расположены позади действующих частей и обеспечивают их всем необходимым для жизни и боя). ■ Новиков ҡалған танкистар менән бергә Силәбе ҡалаһына, тәрән тылға, яңы танк алыу өсөн ебәрелде. Ғ. Аллаяров.
ТЫЛҠАУ I (тылҡа-) ҡ.
1. ҡар. тылҡыу 1. Я Райком секретары, ҡапҡан ҡоротон тылҡап йотҡас, уҙ алдына һөйләшкән шикелле, һуҙ башланы. Н. Мусин. Кудряш һалҡын котлетты тылҡап аҙапланған булды. Д. Исламов.
2. ҡар. тылҡыу 3. Я [Сәғиҙә әбей — Айбу-латҡа:] Миңә ни, алйотҡа, шулай тылҡап һөйләп курһәтмәһәң, белмәйем шул, — ти. һ. Дәүләтшина.
3. ҡар. тылҡыу 4. Я Бер-береһен курә алмай кеше тылҡауҙан ялҡҡан кешеләр, упкәләуҙән туҡталып, бер яҡлы булып киттеләр. Я. Хамматов.
4. диал. ҡар. тылпылдау. Туҡтамай тыл-ҡау. Оҙаҡ тылҡау. Әбейҙәр тылҡап ултыра.
ТЫЛҠАУ II (Р.: заика; И.: stutterer; Т: kekeme) и.
1. Теле көрмәлеүсе йәки тотлоғоп һөйләүсе кеше. □ Заика; косноязычный, картавый человек. Тылҡау булып ҡалыу. Тылҡауҙы аңлауы ауыр. Тылҡау егет.
2. Күп һөйләүсе кеше. □ Говорун. Ҡатын-ҡыҙ тылҡау була. • Тылҡау тына белмәҫ. Әйтем.
ТЫЛҠЫТЫУ (тылҡыт-) (Р.: позволять, дать сосать (телёнку)', И.: let suck; T: (buzağının) emmesine izin vermek) ҡ.
1. Тылҡырға, имергә ҡушыу (быҙауҙы). □ Позволять, дать сосать (телёнку). Быҙауҙан тылҡытып һауыу.
2. кусм. Бер үк нәмәне ҡат-ҡат һөйләргә ирек ҡуйыу. □ Позволять тараторить, повторять одно и то же. Баланы тылҡытыу. Халыҡты тылҡытыу.
ТЫЛҠЫУ (тылҡы-) (Р: мять; И.: chew heavily; T: çiğnemek) ҡ.
1. Ныҡ сәйнәү, сәйнәп иҙеү. □ Мять, разминать (во рту). Тылҡый-тылҡый ашау. Тылҡып йотоу. Тылҡып бөтөрөу. Я Гөбөр-натыр, Ташбатҡан ауылына килеп, Исмәғилдә ҡунаҡта йылҡы ҡаҙыһы тылҡып ҡына тик ятыр инде, улай булғас, — тине Әҙһәм ҡарт. Ж. Кейекбаев.
2. Ныҡ һурып, тарта-тарта имеү (имсәк балаға, имгән малға ҡарата). □ Сосать жад-
672