Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 700 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЫРМЫС
1. Аяҡ-ҡул, бармаҡтар менән йәбешә-йәбешә юғары үрмәләү, алға ынтылыу. □ Карабкаться, цепляться. Тырмашып менеү. Тырмашып атлау. ■ Хәҙер инде быға тиклемге кеуек иркен имгәкләп барыу мөмкин дә түгел, ҡулдары менән тырмашып ҡына алға бара ине ул [Касим]. Н. Мусин. [Полковник Ғәлибәк] мәмерйәгә тырмашып ҡына менә алырлыҡ һуҡмаҡтан юғарыға, тау башына һөжүм итергә команда бирҙе. А. Таһиров. Дөм-ҡараңғыла ағас башына үрмәләү еңел эш түгел, шулай ҙа тырмашырға тура килде. Ә. Бикчәнтәев.
2. күсм. Бөтә көс, мөмкинлекте һалыу, тырышыу. □ Стараться, прилагать усилия. Тырмашып йәшәү. Н Тере кеше, нисә әйтһәң дә, тырмаша инде ул. С. Агиш. Кеше ниндәй генә хәлдә булһа ла, йәшәргә тырмашып ята. Д. Юлтый. Ә бит йәшәргә, тырмашырға кәрәк. Н. Ҡотдосов.
ТЫРМЫС I (Р.: туго завязанный узел; И.: taut node; T.: sıkı bağlanan düğüm) и. иҫк.
Ныҡ итеп бәйләнгән төйөн. □ Туго завязанный узел. Тырмыс бәйләргә өйрәнеү. Тырмысты сисергә маташыу.
ТЫРМЫС II (Р.: круглый; И.: round; T: yuvarlak) с. иҫк.
Тумалаҡ рәүештәге; йомро. □ Круглый. Тырмыс таш. Тырмыс булыу. Тырмыс итеү.
ТЫРМЫС ЛАНЫУ (тырмыслай-) ҡ. иҫк. төш. ҡар. тырмыслау 1. страд, от тырмыслау 1. Тырмысланған арҡан. Тырмыс-ланған еп.
ТЫРМЫСЛАУ (тырмысла-) (Р: завязывать узлом; И.: tie a knot; T: düğümlemek) ҡ.
1. Төйөнләп бәйләү; төйнәү. □ Завязывать узлом. Еп осон тырмыслап ҡуйыу. Ныҡ итеп тырмыслау.
2. күсм. Төйөн булып өйкәү (күңелде). □ Терзать душу. Тырмыслап ҡуйҙы. Тырмыслап тороу. ■ Атаһының әйткән һүҙҙәре Кинйәнең күңелен туҡтауһыҙ тырмыслап торҙо. Ғ. Ибраһимов.
ТЫРНА и. диал. ҡар. торма. Әсе тырна. Тырна үҫтереү. Тырнаның дауаһы.
ТЫРНАҒУТ (Р: ястребинка; И.: hawkweed; T: tırnak otu) и. бот.
Астралылар ғаиләһенә ҡараған һары сәскәле үҫемлек төрө. ■ Ястребинка (лат. Hie-racium). Тырнағут сәскәһе. Тырнағуттан йыйылған бал.
ТЫРНАҠ I (тырнағы) (Р: ноготь; И.: nail; T: tırnak) и.
1. Бармаҡ осон өҫкө яҡтан ҡаплап үҫкән мөгөҙ матдә. □ Ноготь. / Ногтевой. Аяҡ тырнағы. Ҡул тырнағы. Оҙон тырнаҡ. Буялған тырнаҡ. ■ Атай кеше баш бармағының тырнағы менән (ҡәнәғәт сағындағы яратҡан ғәҙәте) мыйыҡтарын һыпырып алды. И. Абдуллин. Кәримов, кем тарафынандыр тәҙрә быялаһына тын өрөп уйылған боҙло уйҙырманы тырнаҡтары менән ҡырып, урамға ҡараны. Ғ. Аллаяров. Сәйҙә сәстәрен киҫтереп бөҙрәләтергә, тырнаҡтарына алһыу лак һөртөргә мәжбүр булды. Ә. Байрамов.
2. Ҡоштарҙың һәм ҡайһы бер хайуандарҙың бармаҡ остарына кәкрәйеп үҫкән мөгөҙ матдә. □ Коготь. Айыу тырнағы. Бесәй тырнағы. Бөркөт тырнағы. ■ [Төйлөгән] күҙ асып йомғансы уҡ кеүек ергә атылып төштө лә, бесәй табаны япрағы аҫтына башын ғына йәшереп торған бер бәпкәне тырнаҡтары менән эләктереп, күккә күтәрелеп тә китте. 3. Биишева, һылыу әтәстәр, .. тауыҡтар, .. ҡыш буйы тибә алмай ҡысып торған тырнаҡтарының ҡысыуҙарын ҡандырғылары килгәндәй, кәлдән тиреҫкә, тиреҫтән кәлгә йүгерәләр. Һ. Дәүләтшина. Ҡош тырнағы теймәгән, күк ыласын типмәгән, торомтай тигән бер ҡош бар. Ҡобайырҙан.
3. Мал аяғының осондағы ҡаты өлөшө; тояҡ. □ Копыто. Йылҡының тырнағы, һыйырҙың тырнағына төшкән шеш.
4. күсм. Кеше иркен быуған рәхимһеҙ көскә ҡарата әйтелә. □ Ловушка. Үлем тырнағынан ҡотолоу. ■ Аҡылы, рухы был хәлдең булмауы тураһында һөйләй, шул уҡ ваҡыт күңел түрендә, бик тәрәндә, икеләнеү бесәйе лә үҙенең тырнағын саҡ-саҡ һиҙҙереп ҡуя. Б. Бикбай. Үҙ башына киләсәк бәләне бөтөнләй онотоп, [Динә] дуҫын үлем тырнағынан тартып алырға ташланды. Р. Ғабдрахма-
700
1. Аяҡ-ҡул, бармаҡтар менән йәбешә-йәбешә юғары үрмәләү, алға ынтылыу. □ Карабкаться, цепляться. Тырмашып менеү. Тырмашып атлау. ■ Хәҙер инде быға тиклемге кеуек иркен имгәкләп барыу мөмкин дә түгел, ҡулдары менән тырмашып ҡына алға бара ине ул [Касим]. Н. Мусин. [Полковник Ғәлибәк] мәмерйәгә тырмашып ҡына менә алырлыҡ һуҡмаҡтан юғарыға, тау башына һөжүм итергә команда бирҙе. А. Таһиров. Дөм-ҡараңғыла ағас башына үрмәләү еңел эш түгел, шулай ҙа тырмашырға тура килде. Ә. Бикчәнтәев.
2. күсм. Бөтә көс, мөмкинлекте һалыу, тырышыу. □ Стараться, прилагать усилия. Тырмашып йәшәү. Н Тере кеше, нисә әйтһәң дә, тырмаша инде ул. С. Агиш. Кеше ниндәй генә хәлдә булһа ла, йәшәргә тырмашып ята. Д. Юлтый. Ә бит йәшәргә, тырмашырға кәрәк. Н. Ҡотдосов.
ТЫРМЫС I (Р.: туго завязанный узел; И.: taut node; T.: sıkı bağlanan düğüm) и. иҫк.
Ныҡ итеп бәйләнгән төйөн. □ Туго завязанный узел. Тырмыс бәйләргә өйрәнеү. Тырмысты сисергә маташыу.
ТЫРМЫС II (Р.: круглый; И.: round; T: yuvarlak) с. иҫк.
Тумалаҡ рәүештәге; йомро. □ Круглый. Тырмыс таш. Тырмыс булыу. Тырмыс итеү.
ТЫРМЫС ЛАНЫУ (тырмыслай-) ҡ. иҫк. төш. ҡар. тырмыслау 1. страд, от тырмыслау 1. Тырмысланған арҡан. Тырмыс-ланған еп.
ТЫРМЫСЛАУ (тырмысла-) (Р: завязывать узлом; И.: tie a knot; T: düğümlemek) ҡ.
1. Төйөнләп бәйләү; төйнәү. □ Завязывать узлом. Еп осон тырмыслап ҡуйыу. Ныҡ итеп тырмыслау.
2. күсм. Төйөн булып өйкәү (күңелде). □ Терзать душу. Тырмыслап ҡуйҙы. Тырмыслап тороу. ■ Атаһының әйткән һүҙҙәре Кинйәнең күңелен туҡтауһыҙ тырмыслап торҙо. Ғ. Ибраһимов.
ТЫРНА и. диал. ҡар. торма. Әсе тырна. Тырна үҫтереү. Тырнаның дауаһы.
ТЫРНАҒУТ (Р: ястребинка; И.: hawkweed; T: tırnak otu) и. бот.
Астралылар ғаиләһенә ҡараған һары сәскәле үҫемлек төрө. ■ Ястребинка (лат. Hie-racium). Тырнағут сәскәһе. Тырнағуттан йыйылған бал.
ТЫРНАҠ I (тырнағы) (Р: ноготь; И.: nail; T: tırnak) и.
1. Бармаҡ осон өҫкө яҡтан ҡаплап үҫкән мөгөҙ матдә. □ Ноготь. / Ногтевой. Аяҡ тырнағы. Ҡул тырнағы. Оҙон тырнаҡ. Буялған тырнаҡ. ■ Атай кеше баш бармағының тырнағы менән (ҡәнәғәт сағындағы яратҡан ғәҙәте) мыйыҡтарын һыпырып алды. И. Абдуллин. Кәримов, кем тарафынандыр тәҙрә быялаһына тын өрөп уйылған боҙло уйҙырманы тырнаҡтары менән ҡырып, урамға ҡараны. Ғ. Аллаяров. Сәйҙә сәстәрен киҫтереп бөҙрәләтергә, тырнаҡтарына алһыу лак һөртөргә мәжбүр булды. Ә. Байрамов.
2. Ҡоштарҙың һәм ҡайһы бер хайуандарҙың бармаҡ остарына кәкрәйеп үҫкән мөгөҙ матдә. □ Коготь. Айыу тырнағы. Бесәй тырнағы. Бөркөт тырнағы. ■ [Төйлөгән] күҙ асып йомғансы уҡ кеүек ергә атылып төштө лә, бесәй табаны япрағы аҫтына башын ғына йәшереп торған бер бәпкәне тырнаҡтары менән эләктереп, күккә күтәрелеп тә китте. 3. Биишева, һылыу әтәстәр, .. тауыҡтар, .. ҡыш буйы тибә алмай ҡысып торған тырнаҡтарының ҡысыуҙарын ҡандырғылары килгәндәй, кәлдән тиреҫкә, тиреҫтән кәлгә йүгерәләр. Һ. Дәүләтшина. Ҡош тырнағы теймәгән, күк ыласын типмәгән, торомтай тигән бер ҡош бар. Ҡобайырҙан.
3. Мал аяғының осондағы ҡаты өлөшө; тояҡ. □ Копыто. Йылҡының тырнағы, һыйырҙың тырнағына төшкән шеш.
4. күсм. Кеше иркен быуған рәхимһеҙ көскә ҡарата әйтелә. □ Ловушка. Үлем тырнағынан ҡотолоу. ■ Аҡылы, рухы был хәлдең булмауы тураһында һөйләй, шул уҡ ваҡыт күңел түрендә, бик тәрәндә, икеләнеү бесәйе лә үҙенең тырнағын саҡ-саҡ һиҙҙереп ҡуя. Б. Бикбай. Үҙ башына киләсәк бәләне бөтөнләй онотоп, [Динә] дуҫын үлем тырнағынан тартып алырға ташланды. Р. Ғабдрахма-
700