Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 701 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЫРНАҠ
нов. Әжәл тырнағынан бер тапҡыр ҡотолғас та, разведкаға барыу уйынан кире ҡайтманы Айҙар. И. Ғиззәтуллин.
5. миф. Мифлаштырылған тән ағзаһы. □ Ноготь (мифологизированная часть тела). Ш Осоҡ ташлағанда, ете әйберҙән (тырнаҡ, сәс, сөй һ.б.) торған төргәк ташлайҙар. «Башҡорт мифологияһы»нан. Ир баланың тәуге тырнағын имән төбөнә (имәндәй ныҡ, таҙа, ғумерле булһын тип), ҡыҙ баланы-ҡын ҡайын төбөнә (ҡайындай зифа булһын тип) кумәләр. «Башҡорт мифологияһы »нан.
♦ Тырнағына ла тормай кемдәрҙелер сағыштырғанда береһен кәмһетеп әйтелә.
□ соотв. В подмётки не годится кому, доел. Ногтя не стоит чьего. М [Ғибаҙулла — Мәхмузәгә:] Һин Гөлсәсәктең киҫеп ташлаған тырнағына ла тормайһың! Д. Исламов. Тырнағынан ҡотолоу кеше иркен быуған ниндәйҙер ваҡиғаның, рәхимһеҙ көстөң тәьҫиренән ҡотолоу. □ Выйти из-под влияния. доел. Высвободиться из когтей. Үлем тырнағынан ҡотолоу. Аслыҡ тырнағынан ҡотолоу. Я [Нәфисә:] Байҙар тырнағы аҫтынан ҡотолоуы ҡыйын. Я. Хамматов. Тырнаҡ ағындай (йәки ҡараһын д ай) бик әҙ, бик бәләкәй. □ Маленький, малюсенький. Тырнаҡ ҡараһындай ҙа ғәйебем юҡ. М [Гәуһәр — Зәкигә:] [Пленға төшөуеңдә] һинең тырнаҡ ағы саҡлы ла ғәйебең юҡ. И. Абдуллин. [Зөһрә әбей:] Арыҫландай дурт ул уҫтерҙем, тырнаҡ ағы тиклем да ҡайғы курһәтмәне-ләр. Ә. Хәмәтдинова. [Нина — Толикка:] Мин һиңә тырнаҡ ҡараһылай ҙа яманлыҡ ҡылғаным юҡ. А. Мағазов. Тырнаҡ аҫтынан (йәки эсенән) кер эҙләү кешене ғәйепләргә сәбәп эҙләү; юҡ ғәйепте табырға тырышыу.
□ Искать грязь под ногтями. Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләп маташыу. ■ [Нур — уҙенә:] Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләмә һәм, сәбәбен белмәй тороп, иптәштәреңде ғәйепләмә. И. Абдуллин. «Тырнаҡ эсенән кер эҙләһәң дә, Саматтың ғәйебе ҙур тугел», — тип уйлап ултырҙы Азамат. Ә. Бикчәнтәев. «Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләйемме?» — тип һораны Хәмзә, ҡулын кукрәгенең һул яғына ҡуйып. Яр. Вәлиев. Тырнаҡ батырыу үҙеңдеке итергә тырышыу, эләктереү. □ Захватить, со
отв. Вцепиться когтями. Тырнаҡ менән дә сиртмәү (йәки теймәү) саҡ ҡына ла теймәү.
□ Пальцем не трогать кого, не тронуть волоска, доел. И ногтем не тронуть. М Мәктәптә уҡығанда ла, институтта ла [Ша-фиҡҡа] тырнаҡ менән дә сиртеусе табылмағайны. Ғ. Хисамов. Тырнаҡ осондай (йәки осолай, осо тиклем) бик аҙ, бик бәләкәй.
□ Маленький, малюсенький, соотв. Кот наплакал. ■ Тырнаҡ осолай ғына булып һуҙылып-сыйылып киткән ҡаштар өҫтөндә текә аҡ маңлай. Р. Байымов. [Ғәйнулла — ауылдаштарына:] Минең һеҙгә ҡарата тырнаҡ осондай ҙа упкәм юҡ. Р. Низамов.
ТЫРНАҠ II (тырнағы) (Р.: зубья; И.: teeth; T.: diş) и.
1. Ҡайһы бер ҡорал-ҡорамалдың тырнай, һыҙыра торған киртләсле өлөшө. □ Зубья. Бесән йыйғыс тырнағы. Культиватор тырнағы. ■ Машинаның көслө тырнаҡтары, нисектер бөркөттө хәтерләтеп, тағы ерҙе кимерҙе. Д. Исламов. Иң элек улар [Азаматов, Камил, Бикмәтов] бесән сапҡыстың бысағы йөрөй торған тырнаҡтарҙы һирәгәйттеләр. Ә. Вәли.
2. Бағанаға һ.б. менеү өсөн аяҡҡа кейә торған ураҡ һымаҡ кәкре ҡорал. □ Коготь, кошки (устройство для лазания на столбы, на гору и т. д.). Тырнаҡ кейеп ургә урләу. ■ Халыҡ таралып бөткәс һәм ауыл урамында тауыш-тын баҫылғас, ул, бағанаға менә торған тырнаҡтарын алып, Йомағужа ҡарт өйөнә ҡарай атланы. Ә. Вәли. Тимер тырнаҡ кейеп ургә урләйем, имән бағананы ҡосаҡлап. Ғ. Мәсғүт.
3. Тәгәрмәстең көпсәге менән туғынын тоташтырған таяҡ. □ Клинья, шипы (для закрепления чего-л.). Тәгәрмәс тырнағы. Тырнаҡ тартыу. 0 Донъя көтөу өсөн кәрәк булған туғын бөгөргә, тәгәрмәскә тырнаҡ тартырға, кунәк, янтау, өҫтәл, ултырғыс кеуек нәмә яһарға ҡуш — ҡулдарынан килмәй уларҙың. Н. Мусин. [Тәре билдәһенең] ҡанаттары — тәгәрмәс тырнаҡтары. Б. Рафиҡов.
4. диал. Үлән тамыры ҡаҙа торған үткер осло таяҡ; мәләү. □ Лопаточка, кол (применяемый для выкапывания овощей и кор
701
нов. Әжәл тырнағынан бер тапҡыр ҡотолғас та, разведкаға барыу уйынан кире ҡайтманы Айҙар. И. Ғиззәтуллин.
5. миф. Мифлаштырылған тән ағзаһы. □ Ноготь (мифологизированная часть тела). Ш Осоҡ ташлағанда, ете әйберҙән (тырнаҡ, сәс, сөй һ.б.) торған төргәк ташлайҙар. «Башҡорт мифологияһы»нан. Ир баланың тәуге тырнағын имән төбөнә (имәндәй ныҡ, таҙа, ғумерле булһын тип), ҡыҙ баланы-ҡын ҡайын төбөнә (ҡайындай зифа булһын тип) кумәләр. «Башҡорт мифологияһы »нан.
♦ Тырнағына ла тормай кемдәрҙелер сағыштырғанда береһен кәмһетеп әйтелә.
□ соотв. В подмётки не годится кому, доел. Ногтя не стоит чьего. М [Ғибаҙулла — Мәхмузәгә:] Һин Гөлсәсәктең киҫеп ташлаған тырнағына ла тормайһың! Д. Исламов. Тырнағынан ҡотолоу кеше иркен быуған ниндәйҙер ваҡиғаның, рәхимһеҙ көстөң тәьҫиренән ҡотолоу. □ Выйти из-под влияния. доел. Высвободиться из когтей. Үлем тырнағынан ҡотолоу. Аслыҡ тырнағынан ҡотолоу. Я [Нәфисә:] Байҙар тырнағы аҫтынан ҡотолоуы ҡыйын. Я. Хамматов. Тырнаҡ ағындай (йәки ҡараһын д ай) бик әҙ, бик бәләкәй. □ Маленький, малюсенький. Тырнаҡ ҡараһындай ҙа ғәйебем юҡ. М [Гәуһәр — Зәкигә:] [Пленға төшөуеңдә] һинең тырнаҡ ағы саҡлы ла ғәйебең юҡ. И. Абдуллин. [Зөһрә әбей:] Арыҫландай дурт ул уҫтерҙем, тырнаҡ ағы тиклем да ҡайғы курһәтмәне-ләр. Ә. Хәмәтдинова. [Нина — Толикка:] Мин һиңә тырнаҡ ҡараһылай ҙа яманлыҡ ҡылғаным юҡ. А. Мағазов. Тырнаҡ аҫтынан (йәки эсенән) кер эҙләү кешене ғәйепләргә сәбәп эҙләү; юҡ ғәйепте табырға тырышыу.
□ Искать грязь под ногтями. Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләп маташыу. ■ [Нур — уҙенә:] Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләмә һәм, сәбәбен белмәй тороп, иптәштәреңде ғәйепләмә. И. Абдуллин. «Тырнаҡ эсенән кер эҙләһәң дә, Саматтың ғәйебе ҙур тугел», — тип уйлап ултырҙы Азамат. Ә. Бикчәнтәев. «Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләйемме?» — тип һораны Хәмзә, ҡулын кукрәгенең һул яғына ҡуйып. Яр. Вәлиев. Тырнаҡ батырыу үҙеңдеке итергә тырышыу, эләктереү. □ Захватить, со
отв. Вцепиться когтями. Тырнаҡ менән дә сиртмәү (йәки теймәү) саҡ ҡына ла теймәү.
□ Пальцем не трогать кого, не тронуть волоска, доел. И ногтем не тронуть. М Мәктәптә уҡығанда ла, институтта ла [Ша-фиҡҡа] тырнаҡ менән дә сиртеусе табылмағайны. Ғ. Хисамов. Тырнаҡ осондай (йәки осолай, осо тиклем) бик аҙ, бик бәләкәй.
□ Маленький, малюсенький, соотв. Кот наплакал. ■ Тырнаҡ осолай ғына булып һуҙылып-сыйылып киткән ҡаштар өҫтөндә текә аҡ маңлай. Р. Байымов. [Ғәйнулла — ауылдаштарына:] Минең һеҙгә ҡарата тырнаҡ осондай ҙа упкәм юҡ. Р. Низамов.
ТЫРНАҠ II (тырнағы) (Р.: зубья; И.: teeth; T.: diş) и.
1. Ҡайһы бер ҡорал-ҡорамалдың тырнай, һыҙыра торған киртләсле өлөшө. □ Зубья. Бесән йыйғыс тырнағы. Культиватор тырнағы. ■ Машинаның көслө тырнаҡтары, нисектер бөркөттө хәтерләтеп, тағы ерҙе кимерҙе. Д. Исламов. Иң элек улар [Азаматов, Камил, Бикмәтов] бесән сапҡыстың бысағы йөрөй торған тырнаҡтарҙы һирәгәйттеләр. Ә. Вәли.
2. Бағанаға һ.б. менеү өсөн аяҡҡа кейә торған ураҡ һымаҡ кәкре ҡорал. □ Коготь, кошки (устройство для лазания на столбы, на гору и т. д.). Тырнаҡ кейеп ургә урләу. ■ Халыҡ таралып бөткәс һәм ауыл урамында тауыш-тын баҫылғас, ул, бағанаға менә торған тырнаҡтарын алып, Йомағужа ҡарт өйөнә ҡарай атланы. Ә. Вәли. Тимер тырнаҡ кейеп ургә урләйем, имән бағананы ҡосаҡлап. Ғ. Мәсғүт.
3. Тәгәрмәстең көпсәге менән туғынын тоташтырған таяҡ. □ Клинья, шипы (для закрепления чего-л.). Тәгәрмәс тырнағы. Тырнаҡ тартыу. 0 Донъя көтөу өсөн кәрәк булған туғын бөгөргә, тәгәрмәскә тырнаҡ тартырға, кунәк, янтау, өҫтәл, ултырғыс кеуек нәмә яһарға ҡуш — ҡулдарынан килмәй уларҙың. Н. Мусин. [Тәре билдәһенең] ҡанаттары — тәгәрмәс тырнаҡтары. Б. Рафиҡов.
4. диал. Үлән тамыры ҡаҙа торған үткер осло таяҡ; мәләү. □ Лопаточка, кол (применяемый для выкапывания овощей и кор
701