Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 714 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЫУЛЫ
ҡалып яңғыҙ килеуе ҙур ҡурҡыныстар, билдәһеҙ шатлыҡтар ҡатыш тулҡынлы уйҙар тыуҙырҙы. Һ. Дәүләтшина. • Батырҙы яу тыуҙыра. Мәҡәл.
ТЫУЛЫ (Р.: много, И.: a lot of; T: çok sayılı) р. диал. ҡар. күп.
Һаны, күләме ғәҙәттәгенән артыҡ; ҙур һанда, ҙур күләмдә. □ Много. Куршенең малы тыулы.
ТЫУМА I (Р.: незаконнорождённый; И.: illegitimate; T.: evlilik dışında doğan) с.
1. Зинанан, никахһыҙ бәйләнештән тыуған. □ Незаконнорождённый, внебрачный (о ребёнке). Тыума малай. ■ «Хоҙайҙан ҡурҡҡан өсөн дә мин тыума тапмайым!» — булды Зарифаның яуабы. Т. Ғарипова. [Ку-сәкте] балалар ҙа: «Һин тыума, атайың юҡ», — тип әрләгәндәр. «Бабсаҡ менән Күсәк». • Ахыры заман булһа, тыума батша булыр. Мәҡәл.
2. диал. Ҡан ҡәрҙәш, туған. □ Родной. Үҙемдең тыума ҡыҙым. Тыума ағайым.
3. миф. Мифлаштырылған, насар семантикаға эйә әҙәм, персонаж. □ Внебрачный (мифологизированный персонаж). ■ Тыумаға ҡарғыш, куҙ рәнйеуе теймәй. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ТЫУМА II (Р: род; И.: generation; T.: soy) и. диал. ҡар. зат 1.
Бер төптән, бер сығанаҡтан таралған кешеләр быуыны; нәсәп, тоҡом. □ Род. Ҡалын тыума. Борондан килгән тыума. Үҙ тыумаһына тартыу.
ТЫУ М АҠ (тыумағы) (Р: рождение; И.: birth; T.: doğum) и. диал. ҡар. тыумыш.
Тыуыу, донъяға килеү. □ Рождение. • Тыумаҡтан ҡалмағас, улмәктән ҡалмабыҙ. Әйтем. Тыумаҡтың улмәге бар. Әйтем.
ТЫУМАСА (Р: родственник; И.: relative; relation; T.: akraba) и. иҫк.
Ҡан ҡәрҙәш, туған. □ Родственник, родня. М [Карт:] Дейеу пәрейенең тыумасалары һине һәләк итергә .. ант иткән. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». • Туған тыумасаһына ярамаҫ. Әйтем.
ТЫУМАСТАЙ (Р: бранное слово в отношении мальчиков; И.: expletive against boys; T.: küfür sözü) u.
1. Ир балаларҙы әрләп әйтелгән һүҙ. □ Бранное слово в отношении мальчиков. Тыңлауһыҙ тыумастай. Эшлекһеҙ тыумастай.
2. диал. ҡар. тыума I, 1. Тыумастай бала. Тыумастай табыу.
ТЫУМА ЯТ (Р: чужой; И.: alien, strange; T: yabancı) и. ҡар. сит II, 1.
Иптәшлек-ҡәрҙәшлек мөнәсәбәте менән бәйләнмәгән. □ Чужой. Тыума ят әҙәм. • Бай булһаң — уҙ туған, ярлы булһаң — тыума ят. Мәҡәл.
ТЫУМЫШ I (Р.: происхождение; И.: origin; T.: köken) и.
1. Тыуған ергә, сығышҡа бәйле хәл. □ Происхождение. Тыумышы башҡорт. Тыумышы билдәһеҙ. ■ [Гимоша] уҙе тыумышы менән Воскресенскиҙыҡы һәм бында, быяла заводына килеп, әсәһе, ҡарындашы менән йәшәй ине. Ж. Кейекбаев. Дәуләт уның [Гу-зәлдең] быйыл ғына мединститут бөтөуен, тыумышы менән Ыҡ буйынан икәнлеген белде. Н. Мусин. Ғабдрахман хәҙрәт уҙе тыумышы менән Муртыштамаҡ ҡәрйәһенән. Ғ. Хөсәйенов.
2. диал. ҡар. тыуған ер. Тыумышы был ауылда. Тыумышы ят тарафтарҙа. ■ Карамдың уҙ ауылын, ғаиләһен, тыумыш донъяһын бөтөнләй ук онотоп ебәргәне булманы. Т. Килмөхәмәтов.
ТЫУМЫШ II (Р: новорождённый; И.: baby, newborn; T: yeni doğmuş çocuk) с. диал. ҡар. сабый.
Яңы тыуған бала. □ Новорождённый. Тыумыш саҡ. Тыумыш бала. М Тыумыш исеме лә Шамил тугел, имеш: сабый саҡта бик тә сирләшкә булғанға, дин әһелдәре уның исемен алмаштырып ҡарарға кәңәш итә, Ғәли тигән малай Шамилға әйләнә. Р Байымов.
ТЫУМЫША р. диал. ҡар. тыумыштан. Тыумыша килгән һәләт. Тыумыша килгән ауырыу.
ТЫУМЫШТАН (Р.: от рождения; И.: from birth; T: doğmuştan) р.
Тыуғанда уҡ, тыуғандан бирле. □ От рождения, от роду, от природы. Тыумыштан сос бала. Тыумыштан иркә ҡыҙ. ■ Тыумыштан атаһы һымаҡ киң ҡалҡан кукрәкле, бе
714
ҡалып яңғыҙ килеуе ҙур ҡурҡыныстар, билдәһеҙ шатлыҡтар ҡатыш тулҡынлы уйҙар тыуҙырҙы. Һ. Дәүләтшина. • Батырҙы яу тыуҙыра. Мәҡәл.
ТЫУЛЫ (Р.: много, И.: a lot of; T: çok sayılı) р. диал. ҡар. күп.
Һаны, күләме ғәҙәттәгенән артыҡ; ҙур һанда, ҙур күләмдә. □ Много. Куршенең малы тыулы.
ТЫУМА I (Р.: незаконнорождённый; И.: illegitimate; T.: evlilik dışında doğan) с.
1. Зинанан, никахһыҙ бәйләнештән тыуған. □ Незаконнорождённый, внебрачный (о ребёнке). Тыума малай. ■ «Хоҙайҙан ҡурҡҡан өсөн дә мин тыума тапмайым!» — булды Зарифаның яуабы. Т. Ғарипова. [Ку-сәкте] балалар ҙа: «Һин тыума, атайың юҡ», — тип әрләгәндәр. «Бабсаҡ менән Күсәк». • Ахыры заман булһа, тыума батша булыр. Мәҡәл.
2. диал. Ҡан ҡәрҙәш, туған. □ Родной. Үҙемдең тыума ҡыҙым. Тыума ағайым.
3. миф. Мифлаштырылған, насар семантикаға эйә әҙәм, персонаж. □ Внебрачный (мифологизированный персонаж). ■ Тыумаға ҡарғыш, куҙ рәнйеуе теймәй. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ТЫУМА II (Р: род; И.: generation; T.: soy) и. диал. ҡар. зат 1.
Бер төптән, бер сығанаҡтан таралған кешеләр быуыны; нәсәп, тоҡом. □ Род. Ҡалын тыума. Борондан килгән тыума. Үҙ тыумаһына тартыу.
ТЫУ М АҠ (тыумағы) (Р: рождение; И.: birth; T.: doğum) и. диал. ҡар. тыумыш.
Тыуыу, донъяға килеү. □ Рождение. • Тыумаҡтан ҡалмағас, улмәктән ҡалмабыҙ. Әйтем. Тыумаҡтың улмәге бар. Әйтем.
ТЫУМАСА (Р: родственник; И.: relative; relation; T.: akraba) и. иҫк.
Ҡан ҡәрҙәш, туған. □ Родственник, родня. М [Карт:] Дейеу пәрейенең тыумасалары һине һәләк итергә .. ант иткән. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». • Туған тыумасаһына ярамаҫ. Әйтем.
ТЫУМАСТАЙ (Р: бранное слово в отношении мальчиков; И.: expletive against boys; T.: küfür sözü) u.
1. Ир балаларҙы әрләп әйтелгән һүҙ. □ Бранное слово в отношении мальчиков. Тыңлауһыҙ тыумастай. Эшлекһеҙ тыумастай.
2. диал. ҡар. тыума I, 1. Тыумастай бала. Тыумастай табыу.
ТЫУМА ЯТ (Р: чужой; И.: alien, strange; T: yabancı) и. ҡар. сит II, 1.
Иптәшлек-ҡәрҙәшлек мөнәсәбәте менән бәйләнмәгән. □ Чужой. Тыума ят әҙәм. • Бай булһаң — уҙ туған, ярлы булһаң — тыума ят. Мәҡәл.
ТЫУМЫШ I (Р.: происхождение; И.: origin; T.: köken) и.
1. Тыуған ергә, сығышҡа бәйле хәл. □ Происхождение. Тыумышы башҡорт. Тыумышы билдәһеҙ. ■ [Гимоша] уҙе тыумышы менән Воскресенскиҙыҡы һәм бында, быяла заводына килеп, әсәһе, ҡарындашы менән йәшәй ине. Ж. Кейекбаев. Дәуләт уның [Гу-зәлдең] быйыл ғына мединститут бөтөуен, тыумышы менән Ыҡ буйынан икәнлеген белде. Н. Мусин. Ғабдрахман хәҙрәт уҙе тыумышы менән Муртыштамаҡ ҡәрйәһенән. Ғ. Хөсәйенов.
2. диал. ҡар. тыуған ер. Тыумышы был ауылда. Тыумышы ят тарафтарҙа. ■ Карамдың уҙ ауылын, ғаиләһен, тыумыш донъяһын бөтөнләй ук онотоп ебәргәне булманы. Т. Килмөхәмәтов.
ТЫУМЫШ II (Р: новорождённый; И.: baby, newborn; T: yeni doğmuş çocuk) с. диал. ҡар. сабый.
Яңы тыуған бала. □ Новорождённый. Тыумыш саҡ. Тыумыш бала. М Тыумыш исеме лә Шамил тугел, имеш: сабый саҡта бик тә сирләшкә булғанға, дин әһелдәре уның исемен алмаштырып ҡарарға кәңәш итә, Ғәли тигән малай Шамилға әйләнә. Р Байымов.
ТЫУМЫША р. диал. ҡар. тыумыштан. Тыумыша килгән һәләт. Тыумыша килгән ауырыу.
ТЫУМЫШТАН (Р.: от рождения; И.: from birth; T: doğmuştan) р.
Тыуғанда уҡ, тыуғандан бирле. □ От рождения, от роду, от природы. Тыумыштан сос бала. Тыумыштан иркә ҡыҙ. ■ Тыумыштан атаһы һымаҡ киң ҡалҡан кукрәкле, бе
714