Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 338 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ФӘҺЕМЛЕ
ФӘҺЕМЛЕ (Р.: поучительный; И.: ins-ructive; T.: fahim) с.
Аҡыл һәм һабаҡ алырлыҡ. □ Поучительный. Фәһемле һуҙ. Фәһемле әкиәт. ■ Зәки Вәлиди .. төрки тарихынан фәһемле ваҡиғаларға төшөп китте. Р. Байымов. Бәләкәйҙән уҡыған фәһемле китаптарҙағы аяныслы тарихтар ҙа онотолдо. Р. Сабитова.
ФӘҺЕМЛӘҮ (фәһемлә-) (Р.: понимать, разуметь; постигать; И.: comprehend; T.: anlamak) ҡ.
Аңлау, төшөнөү. □ Понимать, разуметь; постигать. Н Халыҡ та бының ябай ғына тәмһеҙләнеу булмауын бик тиҙ фәһемләп өлгөрҙө. Ә. Хәкимов.
ФЮЗЕЛЯЖ [бур. fuselage] (Р.: фюзеляж; И.: fuselage; T.: uçak gövdesi) и. авиа.
Самолёттың экипажы, пассажирҙар, һәр төрлө йыһаз һәм йөк урынлашҡан корпусы. □ Фюзеляж. ■ Самолёттың аҫҡы өлөшө өҫтә, кабиналар, мотор, фюзеляж ҡарға сумған. А. Мағазов. Фюзеляждың һул яҡтағы ишеге асылды. X. Мохтар.
X [ха] (Р.: тридцатая буква башкирского алфавита; И.: the thirtieth letter of the Bashkir ABC; T.: Başkurt alfabesinin otuzuncu harfi)
Башҡорт алфавитының утыҙынсы хәрефе, фрикатив һаңғырау тартынҡы, [х] өнөн билдәләй. Ҙур (баш) хәреф — X, бәләкәй — х формаһында яҙыла. □ Тридцатая буква башкирского алфавита. X хәрефе уҙләште-релгән һуҙҙәрҙә ҡулланыла.
ХАБ [фарс. 4Jİ] (Р.: сон; И.: sleep; Т.: uyku) и. иҫк. кит.
Йоҡо. □ Сон. Ҡаты хаб.
ХАБАР (Р.: обманщик; И.: imposter; Т.: yalancı) и. диал.
Алдаҡсы. □ Обманщик. Хабарға юлыҡма. Хабарҙың хәбәренә ышанма.
ХАБЫ ҒӘФЛӘТ [фарс. ul>] (Р.: сон;
И.: sound sleep; T.: gaflet uykusu) и. иҫк. кит.
Иҫ белмәгән ҡаты йоҡо; ғәфләт йоҡоһо. □ Крепкий сон. М Хабы ғәфләттән куҙемде асманым төндә тороп. Һ. Салихов.
ХАДИМ [ғәр. (Р .: слуга, служитель;
И.: servant; T.: hadim) и. иҫк. кит.
1. Байға ялланып эшләгән кеше; ялсы, хеҙмәтсе. □ Слуга. М [Ҡунаҡтар] килеп инеуҙәре менән, ресторан хужаһы хадимына баш менән ымланы. И. Насыри.
2. кусм. Ҡемгәлер хеҙмәт иткән, уның мәнфәғәтен яҡлаған кеше. □ Работник, служитель. ■ [Шәмсетдин:] Ҡоро прошение ебәреу генә етмәй, Мифтахетдин, милләт
X
хадимдарының тауышы кәрәк бында. К. Мәргән. Ул [хан] уҙе иһә, бында ҡалаһы ғәскәр башлыҡтарына, идара хадимдарына иң һуңғы бойороҡтарҙы биргәс, кисләтеп, каруан артынан сабыр. Ә. Хәкимов.
ХАДИМЛЫҠ (хадимлығы) (Р.: положение слуги; И.: servant’s position; T.: hadimlik) и. иҫк. кит.
1. Ялсылыҡ, хеҙмәтселек. □ Положение слуги. Хадимлыҡҡа алыу. Хадимлыҡта ғумер уткәреу.
2. кусм. Хадим (2) булыу хәле. □ Служба, служение. Халыҡҡа хадимлыҡ итеу. Дингә хадимлыҡ итеу.
ХАДИМӘ [ғәр. (Р.: служанка;
И.: female servant; T.: hadime) и. иҫк. кит.
Хеҙмәтсе ҡатын-ҡыҙ. □ Служанка. ■ [Бай ҡатыны] йомошо-фәләне булһа йәки берәй-һенә асыуланһа, итәғәтле хадимәләрҙе саҡырып алып ҡына эшен бөтөрә башланы. М. Ғафури.
ХАДИҪ [ғәр. и. ҡар. хадиҫә.
ХАДИҪӘ [ғәр. (Р.: явление; И.: event; T.: hadise) и. иҫк. кит.
1. Булған хәл, ваҡиға. □ Явление; (чрезвычайный) случай; происшествие. Иҫтәлекле хәдиҫә.
2. Тәбиғәт күренеше. □ Явление природы. ■ Йәшен йәшнәу, кук кукрәу, ямғыр яуыу кеуек тәбиғи хадиҫәләр һеҙгә билдәле. С. Агиш.
338
ФӘҺЕМЛЕ (Р.: поучительный; И.: ins-ructive; T.: fahim) с.
Аҡыл һәм һабаҡ алырлыҡ. □ Поучительный. Фәһемле һуҙ. Фәһемле әкиәт. ■ Зәки Вәлиди .. төрки тарихынан фәһемле ваҡиғаларға төшөп китте. Р. Байымов. Бәләкәйҙән уҡыған фәһемле китаптарҙағы аяныслы тарихтар ҙа онотолдо. Р. Сабитова.
ФӘҺЕМЛӘҮ (фәһемлә-) (Р.: понимать, разуметь; постигать; И.: comprehend; T.: anlamak) ҡ.
Аңлау, төшөнөү. □ Понимать, разуметь; постигать. Н Халыҡ та бының ябай ғына тәмһеҙләнеу булмауын бик тиҙ фәһемләп өлгөрҙө. Ә. Хәкимов.
ФЮЗЕЛЯЖ [бур. fuselage] (Р.: фюзеляж; И.: fuselage; T.: uçak gövdesi) и. авиа.
Самолёттың экипажы, пассажирҙар, һәр төрлө йыһаз һәм йөк урынлашҡан корпусы. □ Фюзеляж. ■ Самолёттың аҫҡы өлөшө өҫтә, кабиналар, мотор, фюзеляж ҡарға сумған. А. Мағазов. Фюзеляждың һул яҡтағы ишеге асылды. X. Мохтар.
X [ха] (Р.: тридцатая буква башкирского алфавита; И.: the thirtieth letter of the Bashkir ABC; T.: Başkurt alfabesinin otuzuncu harfi)
Башҡорт алфавитының утыҙынсы хәрефе, фрикатив һаңғырау тартынҡы, [х] өнөн билдәләй. Ҙур (баш) хәреф — X, бәләкәй — х формаһында яҙыла. □ Тридцатая буква башкирского алфавита. X хәрефе уҙләште-релгән һуҙҙәрҙә ҡулланыла.
ХАБ [фарс. 4Jİ] (Р.: сон; И.: sleep; Т.: uyku) и. иҫк. кит.
Йоҡо. □ Сон. Ҡаты хаб.
ХАБАР (Р.: обманщик; И.: imposter; Т.: yalancı) и. диал.
Алдаҡсы. □ Обманщик. Хабарға юлыҡма. Хабарҙың хәбәренә ышанма.
ХАБЫ ҒӘФЛӘТ [фарс. ul>] (Р.: сон;
И.: sound sleep; T.: gaflet uykusu) и. иҫк. кит.
Иҫ белмәгән ҡаты йоҡо; ғәфләт йоҡоһо. □ Крепкий сон. М Хабы ғәфләттән куҙемде асманым төндә тороп. Һ. Салихов.
ХАДИМ [ғәр. (Р .: слуга, служитель;
И.: servant; T.: hadim) и. иҫк. кит.
1. Байға ялланып эшләгән кеше; ялсы, хеҙмәтсе. □ Слуга. М [Ҡунаҡтар] килеп инеуҙәре менән, ресторан хужаһы хадимына баш менән ымланы. И. Насыри.
2. кусм. Ҡемгәлер хеҙмәт иткән, уның мәнфәғәтен яҡлаған кеше. □ Работник, служитель. ■ [Шәмсетдин:] Ҡоро прошение ебәреу генә етмәй, Мифтахетдин, милләт
X
хадимдарының тауышы кәрәк бында. К. Мәргән. Ул [хан] уҙе иһә, бында ҡалаһы ғәскәр башлыҡтарына, идара хадимдарына иң һуңғы бойороҡтарҙы биргәс, кисләтеп, каруан артынан сабыр. Ә. Хәкимов.
ХАДИМЛЫҠ (хадимлығы) (Р.: положение слуги; И.: servant’s position; T.: hadimlik) и. иҫк. кит.
1. Ялсылыҡ, хеҙмәтселек. □ Положение слуги. Хадимлыҡҡа алыу. Хадимлыҡта ғумер уткәреу.
2. кусм. Хадим (2) булыу хәле. □ Служба, служение. Халыҡҡа хадимлыҡ итеу. Дингә хадимлыҡ итеу.
ХАДИМӘ [ғәр. (Р.: служанка;
И.: female servant; T.: hadime) и. иҫк. кит.
Хеҙмәтсе ҡатын-ҡыҙ. □ Служанка. ■ [Бай ҡатыны] йомошо-фәләне булһа йәки берәй-һенә асыуланһа, итәғәтле хадимәләрҙе саҡырып алып ҡына эшен бөтөрә башланы. М. Ғафури.
ХАДИҪ [ғәр. и. ҡар. хадиҫә.
ХАДИҪӘ [ғәр. (Р.: явление; И.: event; T.: hadise) и. иҫк. кит.
1. Булған хәл, ваҡиға. □ Явление; (чрезвычайный) случай; происшествие. Иҫтәлекле хәдиҫә.
2. Тәбиғәт күренеше. □ Явление природы. ■ Йәшен йәшнәу, кук кукрәу, ямғыр яуыу кеуек тәбиғи хадиҫәләр һеҙгә билдәле. С. Агиш.
338