Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 340 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ХАЗИНАСЫ
ХАЗИНАСЫ и. иҫк. ҡар. ҡаҙнасы. Ваҡиф хазинасы.
ХАЗИНА ЭЙӘҺЕ (Р.: дух клада; И.: aura; breath; courage; T.: hazineler iyesi) и. миф.
Эт йәки башҡа йән эйәһе ҡиәфәтендә күренеүсе рух. □ Дух, хозяин клада (показывается в облике собаки или другой живности). ■ Кешегә һарыҡ бәрәсе булып та, кеше, эт ҡиәфәтендә лә куренә, ти, хазина эйәһе. Халыҡ ижадынан.
ХАЗИР [ғәр. (Р.: находящийся на виду; И.: easy to see; T.: hazır) с. иҫк. кит.
Ҡайҙалыр бер билдәле ерҙә булған, күҙ алдындағы. □ Находящийся на виду. ■ һин бер һурәт, надир һин, кис ҡашымда хазир һин, уяна килһәм, янда юҡ, ни хәсрәтле миҙә һин? «Буҙйегет».
ХАИН I [ғәр. (Р.: изменник, предатель, иуда; И.: traitor; T.: hain) и. иҫк. кит.
Хыянат эшләгән кеше; хыянатсы, һатлыҡ йән. □ Изменник, предатель, иуда. ■ Шуға юл ҡуймаҫ өсөн ҡындан һурылған ҡылыс иң элек хаиндарҙың, ҡуштандарҙың башын ҡыясаҡ. Б. Рафиҡов. Затынан ер ерәнгән, атынан ил ерәнгән хаин тигән йолҡош бар. Ҡобайырҙан.
ХАИН II [ғәр. (Р.: неверный,
продажный; И.: infidel; T.: hain) с. иҫк. кит.
Вәғәҙәһен боҙған, хыянат иткән. □ Неверный, продажный. Хаин йән. ■ Әйҙә, һөйөн, башҡорт, әйҙә шатлан! Ҡырылып бөтһөн хаин бәндәләр. X. Ғәбитов.
ХАИНЛЫҠ (хаинлығы) (Р.: предательство, измена; И.: infidelity; T.: hainlik) и. иҫк. кит.
Хыянатлыҡ. □ Предательство, измена. Хаинлыҡ ҡылыу. ■ [Насир:] Тарҡаубыҙ ҙа, быуындар ҙа ҡаҡшап бөткән, тирә-яҡта һатлыҡ, хаинлыҡ туп-тулы. 3. Ураҡсин.
ХАИФ [ғәр. (Р.: трусливый, боязливый; И.: cowardly; T.: haif) с. иҫк. кит.
Ҡурҡаҡ. □ Трусливый, боязливый; пугливый. М Мулла булһа, хаиф улып, зарлы булһын. М. Аҡмулла.
ХАЙЛА и. диал. ҡар. талпан. Хайла йәбешеу. Хайланы алыу.
ХАЙРАН I [ғәр. Jİ_>] (Р .: изумлённый, поражённый; И.: stupefied; T.: hayran) с.
Аптырарлыҡ, таң ҡалырлыҡ; ғәжәп.
□ Изумлённый, поражённый, ошеломлённый. Хайран кеше. ■ Бар ине арзан заман, сәйран заман, хайран заман. Ш. Бабич.
ХАЙРАН II [ғәр. û1 J^] (Р.: очень; И.: very, extremely; T.: pek) р.
Бик, сикһеҙ. □ Очень. Хайран аҡыллы. Хайран матур. Хайран тәртипле кеше. ■ һабала эшләнгән ҡымыҙ хайран тәмле була. 3. Биишева. Гөлнарҙың куҙе хайран матур булып сыҡты. Ә. Бикчәнтәев.
ХАЙРАН III [ғәр. С?jA] (Р - наверное; И.: perhaps; T.: galiba) мөн. диал. ҡар. ахыры II.
Икеләнеүҙе, фараз итеүҙе белдерә.
□ Наверное. Беҙҙе көтәләр, хайран. Йөҙләп барҙыр, хайран.
ХАЙРАН-ВАЙРАН БУЛЫУ (хайран-вайран бул-) (Р.: погибнуть; И.: perish; Т.: ölmek) ҡ.
Ҡыйралыу, һәләк булыу. □ Погибнуть. М Ошо көнгәсә кәзә кимереп бөтөргән яланғас емеш-еләк ҡыуаҡтары һерәйеп ултырған әллә купме гектар ерҙәр хайран-вайран булып ята бирҙе. Ф. Рәхимғолова.
ХАЙРАН ҠАЛЫУ (хайран ҡал-) (Р.: изумляться, приходить в изумление; И.: be stupefied; T.: hayran kalmak) ҡ.
Ныҡ аптырау; ғәжәпкә ҡалыу. □ Изумляться, приходить в изумление, в восторг; поражаться, восторгаться, восхищаться кем-л., чем-л. П Куҙ куреме етмәгән зәңгәр кук көмбәҙенән, ошо илаһи матурлыҡҡа хайран ҡалған төҫлө, буҙтурғайҙар моңо ишетелә. Р. Байбулатов.
ХАЙРАНЛАНЫУ (хайранлан-) (Р.: удивляться; И.: wonder; T.: hayran olmak) ҡ. диал.
Ғәжәпләнеү, аптырау. □ Удивляться, изумляться. Хайранланып тороу.
ХАЙУАН [ғәр. (Р.: животное; И.: animal; T.: hayvan) и.
1. Ер йөҙөндә йәшәгән йән эйәһе (кеше, ҡош-ҡорт, бөжәктән башҡаһы). □ Животное (домашнее, хищное, морское млекопитающее). / Животный. Ер-Һыу хайуандары. Йорт хайуандары. Ҡырағай хайуандар. Тояҡлы хайуандар. ■ Аттың башын шаҡара биреп, сыбыртҡыһы менән ул [Хәбеш] берҙе
340
ХАЗИНАСЫ и. иҫк. ҡар. ҡаҙнасы. Ваҡиф хазинасы.
ХАЗИНА ЭЙӘҺЕ (Р.: дух клада; И.: aura; breath; courage; T.: hazineler iyesi) и. миф.
Эт йәки башҡа йән эйәһе ҡиәфәтендә күренеүсе рух. □ Дух, хозяин клада (показывается в облике собаки или другой живности). ■ Кешегә һарыҡ бәрәсе булып та, кеше, эт ҡиәфәтендә лә куренә, ти, хазина эйәһе. Халыҡ ижадынан.
ХАЗИР [ғәр. (Р.: находящийся на виду; И.: easy to see; T.: hazır) с. иҫк. кит.
Ҡайҙалыр бер билдәле ерҙә булған, күҙ алдындағы. □ Находящийся на виду. ■ һин бер һурәт, надир һин, кис ҡашымда хазир һин, уяна килһәм, янда юҡ, ни хәсрәтле миҙә һин? «Буҙйегет».
ХАИН I [ғәр. (Р.: изменник, предатель, иуда; И.: traitor; T.: hain) и. иҫк. кит.
Хыянат эшләгән кеше; хыянатсы, һатлыҡ йән. □ Изменник, предатель, иуда. ■ Шуға юл ҡуймаҫ өсөн ҡындан һурылған ҡылыс иң элек хаиндарҙың, ҡуштандарҙың башын ҡыясаҡ. Б. Рафиҡов. Затынан ер ерәнгән, атынан ил ерәнгән хаин тигән йолҡош бар. Ҡобайырҙан.
ХАИН II [ғәр. (Р.: неверный,
продажный; И.: infidel; T.: hain) с. иҫк. кит.
Вәғәҙәһен боҙған, хыянат иткән. □ Неверный, продажный. Хаин йән. ■ Әйҙә, һөйөн, башҡорт, әйҙә шатлан! Ҡырылып бөтһөн хаин бәндәләр. X. Ғәбитов.
ХАИНЛЫҠ (хаинлығы) (Р.: предательство, измена; И.: infidelity; T.: hainlik) и. иҫк. кит.
Хыянатлыҡ. □ Предательство, измена. Хаинлыҡ ҡылыу. ■ [Насир:] Тарҡаубыҙ ҙа, быуындар ҙа ҡаҡшап бөткән, тирә-яҡта һатлыҡ, хаинлыҡ туп-тулы. 3. Ураҡсин.
ХАИФ [ғәр. (Р.: трусливый, боязливый; И.: cowardly; T.: haif) с. иҫк. кит.
Ҡурҡаҡ. □ Трусливый, боязливый; пугливый. М Мулла булһа, хаиф улып, зарлы булһын. М. Аҡмулла.
ХАЙЛА и. диал. ҡар. талпан. Хайла йәбешеу. Хайланы алыу.
ХАЙРАН I [ғәр. Jİ_>] (Р .: изумлённый, поражённый; И.: stupefied; T.: hayran) с.
Аптырарлыҡ, таң ҡалырлыҡ; ғәжәп.
□ Изумлённый, поражённый, ошеломлённый. Хайран кеше. ■ Бар ине арзан заман, сәйран заман, хайран заман. Ш. Бабич.
ХАЙРАН II [ғәр. û1 J^] (Р.: очень; И.: very, extremely; T.: pek) р.
Бик, сикһеҙ. □ Очень. Хайран аҡыллы. Хайран матур. Хайран тәртипле кеше. ■ һабала эшләнгән ҡымыҙ хайран тәмле була. 3. Биишева. Гөлнарҙың куҙе хайран матур булып сыҡты. Ә. Бикчәнтәев.
ХАЙРАН III [ғәр. С?jA] (Р - наверное; И.: perhaps; T.: galiba) мөн. диал. ҡар. ахыры II.
Икеләнеүҙе, фараз итеүҙе белдерә.
□ Наверное. Беҙҙе көтәләр, хайран. Йөҙләп барҙыр, хайран.
ХАЙРАН-ВАЙРАН БУЛЫУ (хайран-вайран бул-) (Р.: погибнуть; И.: perish; Т.: ölmek) ҡ.
Ҡыйралыу, һәләк булыу. □ Погибнуть. М Ошо көнгәсә кәзә кимереп бөтөргән яланғас емеш-еләк ҡыуаҡтары һерәйеп ултырған әллә купме гектар ерҙәр хайран-вайран булып ята бирҙе. Ф. Рәхимғолова.
ХАЙРАН ҠАЛЫУ (хайран ҡал-) (Р.: изумляться, приходить в изумление; И.: be stupefied; T.: hayran kalmak) ҡ.
Ныҡ аптырау; ғәжәпкә ҡалыу. □ Изумляться, приходить в изумление, в восторг; поражаться, восторгаться, восхищаться кем-л., чем-л. П Куҙ куреме етмәгән зәңгәр кук көмбәҙенән, ошо илаһи матурлыҡҡа хайран ҡалған төҫлө, буҙтурғайҙар моңо ишетелә. Р. Байбулатов.
ХАЙРАНЛАНЫУ (хайранлан-) (Р.: удивляться; И.: wonder; T.: hayran olmak) ҡ. диал.
Ғәжәпләнеү, аптырау. □ Удивляться, изумляться. Хайранланып тороу.
ХАЙУАН [ғәр. (Р.: животное; И.: animal; T.: hayvan) и.
1. Ер йөҙөндә йәшәгән йән эйәһе (кеше, ҡош-ҡорт, бөжәктән башҡаһы). □ Животное (домашнее, хищное, морское млекопитающее). / Животный. Ер-Һыу хайуандары. Йорт хайуандары. Ҡырағай хайуандар. Тояҡлы хайуандар. ■ Аттың башын шаҡара биреп, сыбыртҡыһы менән ул [Хәбеш] берҙе
340