Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 341 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ХАКИМИӘТ
һыҙыртҡайны, меҫкен хайуан ҡапыл ситкә тайпылды. Ә. Байрамов.
2. кусм. Тәрбиәһеҙ, наҙан, тупаҫ кешегә ҡарата әйтелә. □ Животное, скотина, тварь.
■ Ҡайһыһы хайуан көйө ғамдар ҡашында шәп була. Ш. Бабич.
3. Әрләгәндә әйтелә. □ Животное, скотина, тварь. ■ [Гөлшан:] Һеҙ кеше ултереу-селәр, иң әшәке хайуандар! Д. Бүләков.
ХАЙУАНАТ [ғәр. (Р.: животные;
И.: animals; T.: hayvanat) и. иҫк. кит.
Хайуандар. □ Животные. Ваҡ хайуанат.
■ Был аңдан һәр халыҡтың ҡото осҡан, өйҙә-төйҙә хайуанат ҡурҡып ҡасҡан. «Бабсаҡ менән Күсәк».
ХАЙУАНИ [ғәр. (Р.: животный, скотский; И.: animal (like); T.: hayvani) c.
1. Хайуандарға хас булған, аң эшсәнлеге менән бәйләнмәгән. □ Животный, скотский. Хайуани теләк. Хайуани инстинкт. Н Кеше куңелен ҡорт кеуек кимереусе ошо хайуани сифат әуәл-әуәлдән батшаларҙы ла, ҡолдарҙы ла уҙ-ара талаштырған. Н. Мусин.
2. кусм. Тупаҫ, культураһыҙ. □ Животный, скотский, грубый. Хайуани ҡылыҡ.
ХАЙУАНИӘТ [ғәр. и. иҫк. кит. ҡар. хайуанлыҡ.
ХАЙУАНЛАНЫУ (хайуанлан-) (Р.: терять человеческий облик; И.: become bestial; T.: canavarlaşmak) ҡ.
Тәртипһеҙлек күрһәтеү; тәрбиәһеҙләнеү. □ Терять человеческий облик, вести себя по-скотски. Тамам хайуанланды был әҙәм.
ХАЙУАНЛЫҠ (хайуанлығы) (Р.: скотство; И.: bestiality; T.: hayvanlık) и.
1. Хайуандарға хас сифат. □ Скотство. Хайуанлыҡ хәленән кешелек хәленә кусеу.
■ Хоҙай буләге — аң, аҡыл, фиғел, шул сифаттар менән генә әҙәми заттар хайуанлыҡтан арынырға, кеше булырға насип икән-дәр. Р. Вәлиев. Януарлыҡтан арындырып, хайуанлыҡтан бушатып, Алла кешене яһаған уҙенә, ти, оҡшатып. Т. Ҡарамышева.
2. кусм. Тәрбиәһеҙлектән килеп сыҡҡан тупаҫлыҡ; әшәкелек, ҡырағайлыҡ. □ Скотство. Был хайуанлыҡтан иҫ китерлек.
ХАКАС (Р.: хакас; И.: Khakass; Т.: Hakaslar) и. этн.
Хакасияның төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләттең бер кешеһе (төрки телдәрҙең береһендә һөйләшә).
□ Хакас. / Хакасский. Хакас халҡы. Хакас егете. Хакас теле. ■ Киләһе йыл тәуге хакас профессоры Николай Катановҡа арналасаҡ һәм мәшһур әзербайжан яҙыусыһы Мирза Фатали Ахундов йылы буласаҡ. «Ағиҙел», № 12,2011.
ХАКЕР [ингл. hacker ‘киҫкеләү’] (Р.: хакер; И.: hacker; Т.: һакег) и. инф.
Компьютер программаларын емереүсе.
□ Хакер. ■ «Касперский лабораторияһы» мәғлумәттәренә ярашлы, быйыл беренсе өс айҙа илдәге файҙаланыусыларҙың яҡынса өстән бер өлөшө (36,3%) хакерҙар һөжуменә тарыған. «Башҡортостан», 17 май 2016.
ХАКИ [хинди haki] (Р.: хаки; И.: khaki; T.: haki rengi) c.
һорғолт йәшел, йәшкелт һоро, көрәнһыу йәшел. □ Хаки. Хаки төҫөндәге салбар. Хаки төҫөндәге кулдәк.
ХАКИМ [ғәр. (Р.: судья; И.: judge; T.: hâkim) и.
1. иҫк. Хөкөм итеүсе; судья. □ Судья. Хаким ҡарары. Хаким ҡаршыһына сығып баҫыу. М [Сатмыр хан — Иҙеукәйгә:] Бына шул эште һин нисек хөкөм итер инең, хаким булһаң әгәр ҙә? «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
2. Идара итеүсе, түрә. □ Повелитель, властелин, властитель, правитель. Каты ҡуллы хаким. Аяуһыҙ хаким. М Купмелер ваҡыт уткәс, тағы һунарға барған әлеге хаким менән уның аҡыллы вәзире. Р. Байымов. [Батырша:] Бер хаким мәңге бит тотмаған донъяны. Донъяға Искәндәр, Батый вә Тимерҙәр килгәндәр — киткәндәр. Р. Ғарипов.
3. Нимәнеңдер эйәһе, хужа. □ Хозяин. ■ Ал, дуҫым! Тору р йөрәкте һинең усыңа һалам, һин — хаким! Р. Назаров.
ХАКИМИӘТ [ғәр. (Р.: власть; И.: power; T.: hakimiyet) и.
1. Хөкүмәт, власть. □ Власть. Хакимиәт башында тороу. ■ [Сәхипгәрәй:] Хәҙерге шуралар хакимиәтенең тотҡан сәйәсәте башҡаса. И. Ғиззәтуллин.
2. Ойошманың, предприятиеның етәксе органы; администрация. □ Администрация.
341
һыҙыртҡайны, меҫкен хайуан ҡапыл ситкә тайпылды. Ә. Байрамов.
2. кусм. Тәрбиәһеҙ, наҙан, тупаҫ кешегә ҡарата әйтелә. □ Животное, скотина, тварь.
■ Ҡайһыһы хайуан көйө ғамдар ҡашында шәп була. Ш. Бабич.
3. Әрләгәндә әйтелә. □ Животное, скотина, тварь. ■ [Гөлшан:] Һеҙ кеше ултереу-селәр, иң әшәке хайуандар! Д. Бүләков.
ХАЙУАНАТ [ғәр. (Р.: животные;
И.: animals; T.: hayvanat) и. иҫк. кит.
Хайуандар. □ Животные. Ваҡ хайуанат.
■ Был аңдан һәр халыҡтың ҡото осҡан, өйҙә-төйҙә хайуанат ҡурҡып ҡасҡан. «Бабсаҡ менән Күсәк».
ХАЙУАНИ [ғәр. (Р.: животный, скотский; И.: animal (like); T.: hayvani) c.
1. Хайуандарға хас булған, аң эшсәнлеге менән бәйләнмәгән. □ Животный, скотский. Хайуани теләк. Хайуани инстинкт. Н Кеше куңелен ҡорт кеуек кимереусе ошо хайуани сифат әуәл-әуәлдән батшаларҙы ла, ҡолдарҙы ла уҙ-ара талаштырған. Н. Мусин.
2. кусм. Тупаҫ, культураһыҙ. □ Животный, скотский, грубый. Хайуани ҡылыҡ.
ХАЙУАНИӘТ [ғәр. и. иҫк. кит. ҡар. хайуанлыҡ.
ХАЙУАНЛАНЫУ (хайуанлан-) (Р.: терять человеческий облик; И.: become bestial; T.: canavarlaşmak) ҡ.
Тәртипһеҙлек күрһәтеү; тәрбиәһеҙләнеү. □ Терять человеческий облик, вести себя по-скотски. Тамам хайуанланды был әҙәм.
ХАЙУАНЛЫҠ (хайуанлығы) (Р.: скотство; И.: bestiality; T.: hayvanlık) и.
1. Хайуандарға хас сифат. □ Скотство. Хайуанлыҡ хәленән кешелек хәленә кусеу.
■ Хоҙай буләге — аң, аҡыл, фиғел, шул сифаттар менән генә әҙәми заттар хайуанлыҡтан арынырға, кеше булырға насип икән-дәр. Р. Вәлиев. Януарлыҡтан арындырып, хайуанлыҡтан бушатып, Алла кешене яһаған уҙенә, ти, оҡшатып. Т. Ҡарамышева.
2. кусм. Тәрбиәһеҙлектән килеп сыҡҡан тупаҫлыҡ; әшәкелек, ҡырағайлыҡ. □ Скотство. Был хайуанлыҡтан иҫ китерлек.
ХАКАС (Р.: хакас; И.: Khakass; Т.: Hakaslar) и. этн.
Хакасияның төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләттең бер кешеһе (төрки телдәрҙең береһендә һөйләшә).
□ Хакас. / Хакасский. Хакас халҡы. Хакас егете. Хакас теле. ■ Киләһе йыл тәуге хакас профессоры Николай Катановҡа арналасаҡ һәм мәшһур әзербайжан яҙыусыһы Мирза Фатали Ахундов йылы буласаҡ. «Ағиҙел», № 12,2011.
ХАКЕР [ингл. hacker ‘киҫкеләү’] (Р.: хакер; И.: hacker; Т.: һакег) и. инф.
Компьютер программаларын емереүсе.
□ Хакер. ■ «Касперский лабораторияһы» мәғлумәттәренә ярашлы, быйыл беренсе өс айҙа илдәге файҙаланыусыларҙың яҡынса өстән бер өлөшө (36,3%) хакерҙар һөжуменә тарыған. «Башҡортостан», 17 май 2016.
ХАКИ [хинди haki] (Р.: хаки; И.: khaki; T.: haki rengi) c.
һорғолт йәшел, йәшкелт һоро, көрәнһыу йәшел. □ Хаки. Хаки төҫөндәге салбар. Хаки төҫөндәге кулдәк.
ХАКИМ [ғәр. (Р.: судья; И.: judge; T.: hâkim) и.
1. иҫк. Хөкөм итеүсе; судья. □ Судья. Хаким ҡарары. Хаким ҡаршыһына сығып баҫыу. М [Сатмыр хан — Иҙеукәйгә:] Бына шул эште һин нисек хөкөм итер инең, хаким булһаң әгәр ҙә? «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
2. Идара итеүсе, түрә. □ Повелитель, властелин, властитель, правитель. Каты ҡуллы хаким. Аяуһыҙ хаким. М Купмелер ваҡыт уткәс, тағы һунарға барған әлеге хаким менән уның аҡыллы вәзире. Р. Байымов. [Батырша:] Бер хаким мәңге бит тотмаған донъяны. Донъяға Искәндәр, Батый вә Тимерҙәр килгәндәр — киткәндәр. Р. Ғарипов.
3. Нимәнеңдер эйәһе, хужа. □ Хозяин. ■ Ал, дуҫым! Тору р йөрәкте һинең усыңа һалам, һин — хаким! Р. Назаров.
ХАКИМИӘТ [ғәр. (Р.: власть; И.: power; T.: hakimiyet) и.
1. Хөкүмәт, власть. □ Власть. Хакимиәт башында тороу. ■ [Сәхипгәрәй:] Хәҙерге шуралар хакимиәтенең тотҡан сәйәсәте башҡаса. И. Ғиззәтуллин.
2. Ойошманың, предприятиеның етәксе органы; администрация. □ Администрация.
341